Historia filozofii

 
73
szczegóły dziwaczne, okrutne, nie liczące się z wolnością i szczęściem człowieka. 
 
VI. ESTETYKA. Pogląd Platona na sztukę nie był prosty. Sam był artystą i poetą przynajmniej tak samo 
jak filozofem, miał zaufanie do natchnienia, nad wszystko cenił twórczość. W poezji widział boski „szał" 
(/uaria), w poecie „boskiego męża", pośrednika między bogami a ludźmi, przez którego przemawiają 
bogowie. 
Ale z drugiej strony, nie wyzwolił się z greckiego poglądu, że sztuki, zwłaszcza takie, jak malarstwo czy 
rzeźba, są z natury swej tylko umiejętnościami, a artysta, malarz czy rzeźbiarz - rzemieślnikiem. A tak 
samo jest w poezji, o ile nie jest rzeczą boskiego natchnienia. Przejął myśl znaną już sofistom, że osnową 
sztuk jest naśladownictwo. Naśladownictwo zaś jest zawsze poniżej tego, co naśladuje: więc sztuka jest 
czynnikiem ujemnym, nie podnosi rzeczywistości, lecz ją obniża. Zwłaszcza że naśladuje rzeczy realne, 
które same już były, wedle Platona, naśladownictwem idei: jest więc naśladownictwem drugiego stopnia. 
I oto z jednej strony Platon widział w sztuce, mianowicie w sztuce poety, najwyższą z czynności 
człowieka, z drugiej zaś potępiał sztukę, mianowicie naśladowniczą, i chciał ze swego idealnego państwa 
usunąć artystów. Toteż wpływ jego na potomność był dwojaki: nauczył w artyście widzieć wieszcza i 
nauczył widzieć w nim naśladowcę. Dał początek dwom zupełnie różnym kierunkom w filozofii sztuki: z 
jednej strony mistycznemu, a z drugiej naturalistycznemu jej traktowaniu. Mistyczne rozumienie sztuki 
jako wieszczbiarstwa i źródła najgłębszego poznania raz po raz odtąd powracało w dziejach, a rozumienie 
naturalistyczne, jako naśladownictwa, było w ciągu wielu stuleci najbardziej rozpowszechnioną z teorii 
estetycznych. 
ISTOTA PLATONIZMU. Platonizm jest idealizmem, czyli teorią głoszącą, że we wszystkich 
dziedzinach bytu i działania, obok pierwiastków realnych, które są przemijające, istnieją pierwiastki 
idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. W szczególności 
platonizm oznacza: 
w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny; 
w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jest niższe i zależne od niej; 
w teorii poznania: przekonanie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona i że wiedza 
zmysłowa, jako zależna i niepewna, musi jej być podporządkowana; w metodologii: uznanie metody 
dialektycznej i podporządkowanie jej wszelkiej metody empirycznej. 
w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne, jako niższe, powinny 
im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. 
Mówi się o „systemie" Platona, bo obejmował pełnię różnorodnych zagadnień i rozwiązywał je z 
jednolitego stanowiska. Ale systemu nie miał w programie. A pełnia jego pomysłów rozsadzała system. 
Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, ale także i pojęcie duszy, i pojęcie dobra; był twórcą idealizmu, 
ale także spirytualizmu i metafizyki opartej na etycznym podłożu. Tak samo w teorii poznania: 
cechowało ją uprzywilejowanie rozumu, ale także uprzywilejowanie intuicji, a ponadto irracjonalnych 
czynników poznania; a choć „przypuszczalne" poznanie niezbyt cenił, zanalizował je dokładniej od 
wszystkich poprzedników. Był też pionierem finalistycznego pojmowania przyrody. Był pionierem 
logiki. Arystoteles i w jednym, i w drugim miał już drogę otwartą. 
SZKOŁA PLATONA. Szkoła założona przez Platona - prototyp starożytnych szkół filozoficznych - 
której jako „scholarcha" około 40 lat, do samej śmierci, przewodził, od gaju Akademosa, gdzie się 
mieściła, otrzymała nazwę Akademii. Nie była to szkoła w pospolitym słowa znaczeniu, lecz raczej 
instytut współpracy naukowej; należeli do niej nie tylko uczniowie, ale i uczeni: Arystoteles przez 20 lat 
był jej członkiem. 
Na pierwszym planie w Akademii była, oczywiście, filozofia i ćwiczenia w metodzie dialektycznej. Ale 
także, jak to wynikało z poglądów epistemologicznych Platona, pracowano tam nad matematyką; napis na 
Akademii głosił, że ci, co nie są wykształceni matematycznie, nie mają do niej wstępu. Akademia wydała 
wybitnego astronoma Eudoksosa. Wiadomo, że zajmowano się w niej też klasyfikacją roślin i zwierząt, 
co było w związku z podjętą przez Platona logiczną teorią podziału pojęć. Wszakże najbardziej nawet 
różnorodne prace naukowe nie wyczerpywały programu Akademii; nie była związkiem czysto 
naukowym, lecz, zgodnie z aspiracjami Platona, miała służyć idei dobra. 
Pod względem prawnym ta szkoła naukowa była zaliczona do związków religijnych. Dawało to większe 
gwarancje bezpieczeństwa dla jej mienia i przyczyniło się zapewne do tego, iż przetrwała wszystkie inne 
szkoły i dopiero w 529 r. n.e. została zamknięta przez Justyniana. 

---

 
74
W długich swych dziejach po śmierci założyciela szkoła Platońska nie była na ogół wierna jego nauce. 
Była zewnętrznie najtrwalsza, ale wewnętrznie najmniej oporna ze wszystkich szkół filozoficznych w 
starożytności. Zresztą filozofia Platona, literacko ujęta, operująca najwięcej aluzjami, w każdym dialogu 
przynosząca nowe sformułowania, nie mogła nadawać się na doktrynę szkolną. 
Speuzyp, następca Platona w Akademii (scholarcha 347-339), i jego następca, Ksenokrates (scholarcha 
339 - 314) prowadzili ją w duchu późnej nauki Platona, wzmacniając jeszcze jej czynniki pitagorejskie, 
tak iż nauka o ideach przeszła w metafizykę liczb. Następni zaś trzej scholarchowie, zaczynając od 
Polemona (scholarcha 314-268), w duchu czasu położyli nacisk na sprawy etyczne i zbliżyli się znacznie 
w swych poglądach do cyników. To była pierwsza faza Akademii. 
Najmniej oczekiwane było, że szkołę Platona opanuje sceptycyzm. Tak jednak stało się w pierwszej 
połowie III wieku, gdy na czele jej stanął Arkezylaos, i tak pozostało długo, bo jeszcze Karneades, o wiek 
odeń młodszy, prowadził ją w duchu sceptycyzmu. Ten sceptyczny okres szkoły znany jest pod nazwą 
średniej Akademii. 
Akademia i nadal poddawała się panującym prądom. Po sceptyckiej Akademii przyszedł czas w II w. 
p.n.e., za scholarchatu Filona z Laryssy, na eklektyczną. Potem zaś uległa wpływom religijnym. Tzw. 
neoplatonizm, wielka doktryna religijno-filozoficzna kończącej się starożytności, powstał (w III w n.e.) 
poza Akademią, ale Akademia poddała mu się, odkąd scholarcha został Proklos (scholarcha ok. 450-485 
n.e.). To była ostatnia faza Akademii. 
WPŁYW PLATONA. Platon na razie nie oddziałał: Grecja nie poszła torem jego wskazań politycznych, 
a teorie Platona nie przyjęły się nawet we własnej jego szkole. Jednakże dość prędko przyszedł jego czas; 
jeszcze przed końcem ery starożytnej nastąpił przewrót uczuć i przekonań, rzeczy doczesne i zmysłowe 
straciły na wartości wobec wiecznych i nadzmysłowych, zewnętrzne wobec wewnętrznych, „ludzkość 
nawróciła się na platonizm". Ostatnie wieki filozofii starożytnej od I w. p.n.e. są pod przemożnym wpły-
wem Platona; nie tylko jeden prąd, który otrzymał tę nazwę, ale bez mała cała ówczesna filozofia jest 
„neoplatonizmem". Jednocześnie pod jego też wpływem powstała filozofia chrześcijańska, a ustrój 
kościelny zrealizował zasadnicze punkty Platońskiego programu z Państwa. Przez wczesne 
średniowiecze aż po XIII w. Platon był nieporównanie najpotężniejszą powagą europejskiej filozofii. W 
XIII i XIV wieku też nie przestał liczyć zwolenników, a już w XV w. rozpoczęło się w filozofii 
„odrodzenie" pod hasłem powrotu do Platona. 
Każdy okres i każdy prąd przejmował z bogatej i różnorodnej puścizny Platońskiej inne motywy i każdy 
interpretował ją po swemu. Co innego widzieli w nim Grecy aleksandryjscy, zakładający szkoły 
neoplatońskie, co innego chrześcijańscy mistycy średniowiecza, co innego renesansowi filozofowie 
przyrody. „Najwyższe piękno, prawdy niezmienne, budowniczy świata, słowo przedwieczne, idee Boże, 
miłość nadzmysłowa, nieśmiertelność duszy - to wszystko z Platona", powiada jeden ze współczesnych 
historyków, podczas gdy inni znów widzą w nim głównie genialnego twórcę logiki. Jedni uważali go i 
uważają za orfika, inni - za sokratyka, jedni znajdowali w jego dziełach kult ekstazy i wieszczych sił 
ducha, inni - rozumowej trzeźwości. Na ogół jednak pierwiastki religijne filozofii Platona oddziałały 
rozległej niż ściśle naukowe. Wpływ Platona opanował nie tylko naukę, ale też w stopniu silniejszym niż 
np. wpływ Demokryta lub Arystotelesa dostał się do podstaw ogólnej kultury europejskiej. Wielu ludzi, 
którzy nigdy nie słyszeli o Platonie, powtarza dziś jego myśli i wielu buntuje się przeciw jego teoriom nie 
wiedząc, że od niego pochodzą. 
OPOZYCJA PRZECIW PLATONOWI. Opozycja przeciw filozofii Platona rozpoczęła się już za jego 
życia, zapewne zainaugurował ją Antystenes i szkoła megarejska. Ale najradykalniej podjął ją, wkrótce 
po śmierci Platona, najwybitniejszy jego uczeń, Arystoteles. Zarzuty Arystotelesa, które zostały po 
wszystkie czasy typowe dla walki z platonizmem, sprowadzają się do dwóch. Po pierwsze, idee są 
fikcjami; idee, którym Platon przypisywał istnienie obok rzeczy, są, wedle jego przeciwnika, jedynie 
hipostazą pojęć i zdwojeniem rzeczy. Platon nie umiał nawet podać, jakie istnieją idee: czy tylko idee 
substancji, czy także jakości, liczb i stosunków. Rozumowanie, jakim się posługiwał, prowadzi do 
absurdu: bo jeżeli istnieje idea odpowiadająca własnościom wszystkich ludzi, to dalej musi istnieć idea 
wyższego stopnia, odpowiadająca wspólnym własnościom ludzi oraz idei człowieka, i tak w 
nieskończoność. Drugi zarzut Arystotelesa polega na tym, że idee nie tylko są fikcjami, ale fikcjami 
bezużytecznymi. Są bezużyteczne, bo nie wyjaśniają faktów. 
 

---