Historia filozofii

 
71
cnota - sprawiedliwość - łącząca wszystkie części duszy i utrzymująca wśród nich ład, aby każda 
„spełniała swoje". Tak powstała klasyczna teoria czterech cnót, która przez wieki pozostała panującą. 
Ponadto Platon widział, że sama wiedza i cnota nie czynią jeszcze życia ludzkiego pełnym i doskonałym. 
Wiedza bez radości jest tak samo niedoskonała, jak radość bez wiedzy. Cynicy byli tak samo jednostronni 
i przez to tak samo błądzili, jak cyrenaicy. Oczywiście, nie każda radość zasługuje, aby o nią zabiegać. 
Ta, którą dają zmysły, jest zazwyczaj zmieszana ze złem i cierpieniem. Natomiast z piękna, wiedzy i 
harmonijnego ukształtowania życia płynie czysta radość. 
Po jednostronnych teoriach, od których zaczęła się etyka Greków, była to pierwsza próba zestawienia i 
klasyfikacji różnorodnych dóbr i cnót. Usystematyzowała luźny materiał zebrany w rozmowach 
Sokratesa i zapoczątkowała dzieło rozwinięte dalej przez Arystotelesa. 
2. 
NAUKA 
o 
MIŁOŚCI
.
 
Nie w tym jednak jeszcze tkwiło jądro Platońskiej etyki: tkwiło w jego 
idealistycznym poglądzie na świat. Jak byt, tak i dobro rozdzielał na dwa światy: idealny i realny. I dobra 
idealne stawiał nieporównanie wyżej od realnych. 
Dobra realne w porównaniu z idealnymi wydawały mu się znikome. Czy w ogóle mają wartość i mogą 
być uważane za dobra? Pod tym względem poglądy Platona uległy wahaniu. Był czas, gdy łącząc swój 
idealizm z ascetyzmem orfickim, głosił zupełne wyrzeczenie się dóbr doczesnych: ideałem jego był 
wówczas filozof, który, wyższy ponad rzeczy realne, żyje obok nich, a nie spostrzega ich. Pesymistycznie 
mniemał, że w świecie realnym zło ma i mieć będzie przewagę nad dobrem i że przeto jedyną drogą do 
zupełnego dobra jest odejście z tego świata. 
Jednakże nie był to ostateczny pogląd Platona. Później, przeciwnie, uznał dobra realne za niezbędny 
szczebel do osiągnięcia dóbr idealnych. Etyka jego, podobnie jak jego teoria poznania, wyzbyła się z 
czasem jednostronności i to, co pierwotnie odrzucała, pojęła jako niezbędny szczebel rozwoju. Ta jego 
dojrzała teoria etyczna składała się z trzech tez: 1) dobra stanowią hierarchię, 2) szczytem hierarchii nie 
jest żadne z dóbr realnych, lecz dobro idealne: idea dobra, 3) dobra realne są natomiast początkiem i 
nieuniknionym etapem w drodze do szczytu. 
O tym stosunku dóbr realnych i idealnych Platon wypowiedział się w Uczcie, w swej nauce o miłości. 
Związek nauki o dobrach z nauką o miłości wypływał stąd, że miłość, jak ją pojmował Platon, to nic 
innego, jak właściwe duszy dążenie do osiągnięcia i wiecznego posiadania dobra. 
Otóż pierwszym przedmiotem miłości są dobra realne, np. piękne ciała. Z czasem dopiero rodzi się w 
duszy świadomość, że piękno dusz jest większe od piękna ciał, i przedmiotem miłości stają się wtedy 
piękne myśli i czyny, piękne twory dusz, jednym słowem piękno duchowe. Później jeszcze przychodzi 
zrozumienie, że jeżeli przedmioty są piękne, to dlatego, że mają w sobie piękno, które jest wszystkim im 
wspólne, i wytwarza się miłość nie do tego czy innego pięknego przedmiotu, lecz do piękna wszystkich 
przedmiotów. I kto tak stopniowo udoskonala się w rzeczach miłości, ten ujrzy wreszcie to, do czego 
wszystko inne było tylko przygotowaniem: piękno wieczne, będące pięknem zawsze i dla każdego - ideę 
piękna. 
Język potoczny przejął termin platońskiej (lub, jak się mówi, „platonicznej") miłości w zubożonym, 
czysto negatywnym znaczeniu wyzbycia się pożądań zmysłowych wobec przedmiotów cielesnych; dla 
Platona natomiast miłość nadzmysłowa była wprawdzie celem, ale miłość zmysłowa była szczeblem do 
niej. Poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można osiągnąć cele idealne, bezwzględne, 
wieczne: te sens Platońskiej teorii miłości. 
Teoria ta była nie tylko etyczną teorią celów, ale też psychologicznym opisem dążeń ludzkich. Opis to 
daleko odbiegający od takiego, który widzi w człowieku tylko egoistyczne i hedonistyczne skłonności. 
Platon nie zaprzeczał, że dusza ma i takie pożądania (nie darmo jest związana z ciałem), lecz twierdził, że 
ma również pociąg do rzeczy nadzmysłowych, wiecznych i bezwzględnych. Przez nie człowiek zdolny 
jest wybiec poza wąskie granice, w jakich zamknięte jest jego realne życie. Przez swą miłość do idei 
dusza staje się pośrednikiem między światem realnym a idealnym: należąc sama do świata realnego, sięga 
idei. A przez to w etyce Platońskiej, specjalnie w jego nauce o miłości, tkwi przezwyciężenie dualizmu, 
jaki zawiera jego ontologia. Dwa różne światy stają się szczeblami, przez które dusza kolejno przejść 
może i powinna. 
Etyka Platona, a zwłaszcza jego nauka o miłości, mimo swój poetycki polot i patos, była 
najpozytywniejszą częścią jego filozofii; transcendentne były dla niej nie byty, lecz cele, a stosunek idei i 
zjawisk nie był stosunkiem dwóch światów, lecz stosunkiem celów i środków. Tu idealizm Platoński miał 
najwznioślejszą, a zarazem najmniej metafizyczną postać. 

---

 
72
W dążeniu do idei dobra Platon znalazł cechę definiującą cnotę. Sokrates określił ją jako wiedzę, ale dla 
Platona określenie to nie było już możliwe do przyjęcia. Mógł natomiast zastąpić je nowym: dążenie 
bowiem do idealnego celu odróżnia cnotę od wszystkich innych dążeń ludzkich, bo wszystkie inne mają 
cele realne. 
Nauka o dobru ma w filozofii Platona-szczególną wagę: wszak idea dobra stoi na czele jego systemu i ma 
pierwszeństwo wobec wszystkich innych idei. Ta przewaga dana dobru jest tak samo odrębnością jego 
systemu, jak przewaga dawana przezeń ideom. O idei dobra Platon pisze, że jest podobna do słońca, które 
nie tylko oświeca rzeczy, ale również umożliwia im życie, rozwijanie się i rośniecie; tak też i idea dobra 
warunkuje istnienie wszystkich idei, choć sama jest już ponad czy poza istnieniem. Tymi słowy, które 
sam nazwał „boską przesadą", ale które znalazły potężny oddźwięk w późniejszej, mistycznie nastrojonej 
filozofii, Platon chciał zapewne wyrazić, że dobro, którego idea przewyższa nawet ideę istnienia, jest 
wszelkiego istnienia osnową. Dobro jest początkiem i końcem w systemie Platona: jest pierwszą zasadą, 
wedle której powstał świat, i ostatecznym celem, do którego dąży. 
3. 
NAUKA 
o 
PAŃSTWIE
.
 
Konkretne zadania człowieka objawiają się w pełni - według Platona - nie 
w życiu jednostkowym, lecz w społecznym. Przeto szczegóły swej etyki rozważał na tle teorii państwa. 
Wszakże nie państwa, jakie jest rzeczywiście, ale jakim być powinno. Temat był nowy: teoria państwa, 
jaką budowali przedtem Grecy (np. sofiści), trzymała się stosunków rzeczywistych i dążyła co najwyżej 
do zracjonalizowania środków, ale nie stawiała państwu celów. Platońska zaś teoria państwa, wyłożona w 
Państwie i Prawach, była normatywną teorią państwa „najlepszego", skonstruowaną wedle idei dobra i 
sprawiedliwości. 
a) Państwo najlepsze winno dążyć do zalet najwyższych i właściwych ideom; za takie Platon uważał 
powszechność i stałość. Ma przeto powodować się nie indywidualnymi pomysłami i aspiracjami, lecz 
ogólnymi zasadami; program Platona nie uwzględniał też różnorodnych warunków, w jakich państwa 
żyją, i różnorodnych temperamentów, jakie mają ludy; był jeden dla wszystkich, nie podlegał ani 
przystosowaniom, ani rozwojowi. Od obywateli wymagał stałości w sposobie myślenia i odczuwania; 
poeci, którzy podlegają na ogół zmiennym uczuciom, a przez sztukę swoją mogą w tym duchu 
oddziaływać na 
innych obywateli, powinni być wydaleni z doskonałego państwa. Uniwersalny charakter był tedy 
pierwszą cechą tej teorii. 
b) Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich; nie jest dopuszczalne, aby każdy obywatel 
dążył na swoją rękę do swojego dobra. Państwo ma być zbudowane jak organizm, a w nim każdy ma 
„robić swoje", to znaczy to, czego odeń wymaga wspólny cel wszystkich. Części państwa muszą zależeć 
od całości, a nie całość od części: wtedy tylko będzie w nim ład. 
c) Państwo musi być oparte na wiedzy; bo, aby dobro czynić, trzeba dobro znać. Państwo będzie 
doskonałe dopiero, gdy na tronach znajdą się przedstawiciele największej wiedzy, filozofowie. Takie było 
intelektualistyczne hasło tej teorii państwa. 
d) Do państwa mogą należeć tylko ci, którzy są dlań potrzebni; potrzebni zaś są, oprócz władców-
filozofów, strażnicy państwa, to jest wojsko, oraz wykonawcy niezbędnych przedmiotów materialnych, to 
jest rzemieślnicy. Każda z trzech grup ma inne zadania i musi przeto żyć w innych warunkach; tworzy 
zatem oddzielny stan społeczny. Państwo idealne ma więc być stanowe. Trzy stany, które doń należą, 
odpowiadają trzem częściom, z których składa się dusza; istnieje bowiem ścisła analogia między 
państwem a jednostką. Części państwa powinny mieć te same cnoty, co części duszy: cnotą władców jest 
mądrość, strażników - męstwo, rzemieślników - panowanie nad sobą. Gdy każdy stan czyni swoje, wtedy 
powstaje harmonijny ustrój państwa: ustrój sprawiedliwości. Części państwa, jak części duszy, nie są 
sobie równe: funkcja władców jest wyższa od funkcji strażników, a strażników od rzemieślników. 
Tworzą więc między sobą hierarchię i idealne państwo musi być hierarchiczne. 
e) Idealne państwo jest ascetyczne, dąży bowiem do idealnego celu, którego osiągnięcie nie zapewnia 
obywatelom bezpośrednich korzyści ani rozkoszy, ani dóbr doczesnych. Przeciwnie, wymaga 
wyrzeczenia się dóbr doczesnych. Dla dwóch wyższych stanów zniesiona jest własność indywidualna; 
obowiązuje tam ustrój komunistyczny, w którym jednak wspólne jest nie posiadanie, lecz wyrzeczenie 
się. Stan najniższy nie podlega rygorom, ale dlatego, że - w duchu greckiego arystokratyzmu - nie bierze 
udziału w dążeniach do doskonałości. 
Ta utopia Platońska była oparta na pięknej zasadzie: na podporządkowaniu jednostek państwu, a państwa 
celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym. Ale realizacja jej była doktrynerska, 

---