Historia filozofii

 
90
czystego sensualizmu, w etyce - zarówno moralizmu jak hedonizmu. 
W metafizyce jest twierdzeniem, że (wbrew idealizmowi) nie ma innych substancji niż materialne, ale że 
(wbrew materializmowi) osnowę substancji stanowi idealna ich istota; że substancje są jednostkowe, ale 
istota ich jest ogólna. W jednostkowych rzeczach odnajdywać ogólną istotę - to arystotelizm. 
W teorii poznania arystotelizm jest twierdzeniem, że (wbrew aprioryzmowi) pochodzenie poznania jest 
empiryczne, ale że (wbrew empiryzmowi) wyniki jego są racjonalne. Empiryczną drogą znajdywać 
racjonalną wiedzę - to arystotelizm. 
W etyce jest twierdzeniem, że (wbrew moralizmowi) najwyższym dobrem jest nie cnota, lecz szczęście, 
ale że (wbrew hedonizmowi) osnowę szczęścia stanowi nie doznawanie przyjemności, lecz działalność 
godna człowieka, rozumna i cnotliwa. Przez cnotę dochodzić szczęścia - to arystotelizm. 
Ogromna jest ilość pomysłów, teorii, rozumowań, jakie Arystoteles wprowadził do filozofii i w niej 
utrwalił. Szczegółowy podział filozofii, wyodrębnienie logiki, jako dyscypliny służebnej, i „pierwszej 
filozofii", jako dyscypliny naczelnej; - szczegółowe opracowanie logiki, pojętej jako sylogistyka, i 
szczegółowe opracowanie psychologii, pojętej jako teoria władz psychicznych; - próba zestawienia 
kategorii i zasad (cztery zasady, czyli przyczyny: formalna, materialna, sprawcza i celowa); - nowe 
pojęcia metafizyczne: formy, materii, energii, potencji, istoty rzeczy;- nowe pojęcie Boga jako pierwszej 
przyczyny świata i nowe ujęcie duszy jako formy ciała organicznego; - nowa teoria rozumu, 
rozdzielonego na czynny i bierny - to wszystko i wiele innych idei naukowych i filozoficznych pochodzi 
od Arystotelesa. 
NASTĘPCY ARYSTOTELESA. 1. 
SZKOLĄ PERYPATETYCKA
.
 
Likeion, założony przez Arystotelesa, 
zgodnie z duchem ostatnich lat mistrza, chciał służyć celom ściśle naukowym. Zainteresowania 
filozoficzne perypatetyków zeszły na drugi plan wobec specjalnie naukowych. Teofrast (362-287), 
kierownik szkoły po śmierci jej założyciela, pozostawił epokowe, godne prac zoologicznych Arystotelesa 
prace botaniczne. Kontynuował również jego badania nad dziejami filozofii: Teofrasta były podstawą 
całej późniejszej doksografii greckiej. Eudem z Rodosu należący wraz z Teofrastem do najbliższych 
uczniów Arystotelesa, słynny był ze swojej encyklopedycznej wiedzy, a szczególniej odznaczył się jako 
historyk matematyki. Arystoksen z Tarentu doprowadził do szczytu wiedzę starożytnych o muzyce; 
prowadził dalej badania pitagorejczyków, ale stosując metodę empiryczną Arystotelesa. Dicearch z 
Messeny położył zasługi na polu geografii, historii kultury i polityki. W późniejszych generacjach 
perypatetyków badania szczegółowe osiągały coraz większą przewagę; „aleksandryjscy erudyci" w 
znacznej części wychodzili z ich szkoły. 
W filozofii perypatetycy byli na ogół wierni swemu mistrzowi; ale interpretowali go w dwojaki sposób. 
Jedni podnosili idealistyczne, platońskie pierwiastki jego systemu; tak czynił np. Eudem, kładący nacisk 
na transcendencję Boga i rozumu. Inni znów, przeciwnie, usiłowali wytępić czynniki platońskie w 
arystotelizmie. Ten drugi prąd zaczął się już 
u Teofrasta, a najbardziej zdecydowany wyraz znalazł u Stratona z Lampsaku, który po Teofraście objął 
scholarchat (287 - 269), a był może najsamodzielniejszym myślicielem, jakiego wydał Likeion. 
„Stratonizm" był materialistyczną interpretacją Arystotelesa, zaprzeczającą istnieniu przedmiotów 
niematerialnych i transcendentnych; nie ma form poza materią, nie ma Boga poza przyrodą ani rozumu 
poza zdolnością postrzegania. 
2. 
KOMENTATORZY
.
 
Ku końcowi starożytności, od I w. p. n. e., gdy potrzeba autorytetu i tradycji 
opanowała umysły, w szkole Arystotelesa obudził się, zatracony poprzednio, pietyzm dla mistrza. Odtąd 
szkoła oddała się rozważaniu i komentowaniu jego pism. Wówczas to Tyranion poddał je krytyce 
filologicznej, Andronikos z Rodosu ułożył systematycznie, inni jeszcze pracowali nad ich egzegezą. 
Komentatorom Arystotelesa przypadło zadanie nie tylko objaśniać, ale i uzupełniać jego poglądy. Tylko 
bowiem poglądy logiczne i poniekąd przyrodnicze i etyczne pozostawił w postaci mniej więcej 
wykończonej, metafizyczne zaś zaledwie naszkicował. W szczególności nie było zupełnie jasne, jak 
pojmował naturę Boga i rozumu ludzkiego. W epoce zaś wzmożonych zainteresowań religijnych, jaka 
nastąpiła na schyłku starożytności, właśnie te zagadnienia musiały być wyjaśnione. Chcąc je wyjaśnić 
komentatorzy musieli nie tylko rekonstruować, ale i uzupełniać myśli Arystotelesa; tekst jego, zwłaszcza 
w teorii rozumu, stał się punktem wyjścia dla różnych doktryn. Uzupełnienie poszło w dwóch 
kierunkach: w kierunku Teofrasta i w kierunku Eudema, w naturalistycznym i w idealistycznym. 
Znakomitym przedstawicielem pierwszego kierunku wśród komentatorów był Aleksander, drugiego - 
Temistius. 

---

 
91
Aleksander z Afrodyzji (około 200 r. n.e.) dał naturalistyczną interpretację Arystotelesa, która od jego 
imienia nosi nazwę „aleksandrynizmu". Rozum bierny (nazywał go „materialnym", jest formą ciała, a 
forma nie może istnieć w oderwaniu od materii, więc: rozum ginie wraz z ciałem. Aleksander, w imię 
jednorodności duszy, nie chciał dla rozumu czynić wyjątku: dusza rozumna musi być tak samo 
zniszczalna, jak roślinna i zwierzęca. Jeśli rozum czynny jest niezniszczalny, to znaczy, że jest nie 
ludzkiej, lecz boskiej natury. Odjął więc rozum czynny człowiekowi i tylko rozum bierny miał za 
przyrodzoną własność człowieka. Rozum bierny jest przeto zniszczalny, czynny zaś nie należy do natury 
ludzkiej; nie ma więc nieśmiertelności dla duszy ludzkiej. 
Taka teoria nie mogła zadowolić religijnie nastrojonych umysłów. Dla tych Temistius (IV w. n.e.) 
zinterpretował naukę Arystotelesa. Rozum bierny pojął jako samoistną, niezależną od materii substancję, 
która nie będąc wytworem rozwoju fizycznego nie podlega też fizycznemu rozkładowi. Rozum bierny w 
tej interpretacji stał się równie trwałym jak czynny, a czynny równie przyrodzonym jak bierny. I 
wypadło, że dusza rozumna jest nieśmiertelna. 
3. 
DALSZY WPŁYW ARYSTOTELIZMU
.
 
Wpływ ten był zupełnie inny w starożytności, a inny w epoce 
chrześcijańskiej. W starożytności znano z puścizny Arystotelesa tylko pisma wczesne, przeznaczone dla 
szerszych kół; późniejsze zaś, specjalniejsze, pozostawały nie wydane. Oddziałał przeto w duchu 
wczesnych poglądów: jako filozof platoński i teologiczny. Oryginalne momenty jego dojrzałej nauki nie 
zostały prawie dostrzeżone poza szkołą. 
Epoka chrześcijańska, odwrotnie, odziedziczyła jedynie pisma późne Arystotelesa, na schyłku 
starożytności odnalezione i wydane; wczesne natomiast zaginęły. Ale to, co 
przechowało się, nie od razu zostało przyswojone. Wczesne średniowiecze znało jedynie jego logikę, a i 
to częściowo; był w owym czasie wielką powagą, ale tylko w tym zakresie. Pisma jego przechowały się 
po upadku Grecji najpierw w Syrii, a potem w Arabii. Gdy państwo Mahometa opanowało Hiszpanię, 
arabscy uczeni zanieśli naukę Arystotelesa na zachód Europy. Dzięki nim dopiero w XII i XIII w. Europa 
łacińska zapoznała się z całą puścizną Arystotelesa, a wtedy stał się największą powagą we wszystkich 
działach filozofii. Gdy pisano „filozof" bez bliższego określenia, znaczyło to: Arystoteles. Filozofia jego 
dzięki całej swej strukturze, a zwłaszcza dogmatyzmowi i racjonalizmowi, była jakby predestynowana, 
by stać się filozofią scholastyki. Wielkim odnowicielem arystotelizmu był Tomasz z Akwinu. Związał on 
trwale filozofię katolicką z arystotelizmem. 
Do końca wieków średnich znaczenie Arystotelesa było olbrzymie; później żywa myśl poszła na ogół 
innymi torami, choć nie brakło nawrotów do niego. Zwłaszcza w szkołach filozofia Arystotelesa długo 
zachowała panowanie, a logika jego po dziś dzień jest przedmiotem szkolnym. 
OPOZYCJA. Za życia Arystotelesa i bezpośrednio po jego śmierci nie było jej prawie: bo też 
arystotelizm nie wyszedł był wówczas poza szkołę. Wystąpiła dopiero, odkąd stał się filozofią panującą: 
działo się to w 16 wieków po śmierci Arystotelesa. Opozycja przyszła późno, ale za to była tym 
silniejsza, odpowiadała sile średniowiecznego arystotelizmu. Objawiła się już na schyłku średniowiecza 
wśród scholastyków-modernistów. W szczególnie zaś ostrej opozycji przeciw Arystotelesowi był 
Renesans, a i potem w walce z arystotelesowsko-scholastycznymi koncepcjami rozwijała się filozofia 
nowożytna. 
Opozycja skierowana była najwięcej przeciw formalizmowi, który nie był zamierzeniem, ale był 
skutkiem arystotelizmu; przeciw werbalizmowi i szerzeniu fikcji, do czego prowadziło doszukiwanie się 
istoty i form rzeczy; przeciw finalizmowi, który utrudniał rozwój przyrodoznawstwa; przeciw 
dogmatycznemu pojęciu ruchu, geocentrycznej astronomii, przeciw dzieleniu przyrody na ziemską i 
niebiańską. Przeciwnicy Arystotelesa wysuwali również zarzuty formalne przeciw jego filozofii; 
wskazywali, że pozornie jednolity jej system został uzyskany dzięki zamaskowanym niekonsekwencjom 
(zaprzecza istnieniu czystych form, a Boga i rozum uważa za czyste formy) i wieloznacznościom 
(zwłaszcza w pojęciu ....., oznaczającym zarówno formę jak i gatunek). 
 
 
 
 
 
 

---