Historia filozofii

 
94
wielkiego handlu morskiego. Swą wielką kulturę wytworzyły bynajmniej nie wśród spokoju politycz-
nego; Grecja nie była zagrożona od zewnątrz, ale tarcia wewnętrzne nigdy nie były większe. Nie ustawał 
antagonizm poszczególnych państw, w szczególności Aten i Sparty, wojna peloponeska trwała od 431 do 
404, następowały rozgrywki wewnętrzne, walki osobiste, obalenie Peryklesa (429), proces Alcybiadesa 
(415), i malarzy, Apollodora, Agatarchosa, którzy wprowadzili perspektywę. 
Era Platona była w dalszym ciągu erą wielkiej sztuki, zwłaszcza wielkich rzeźbiarzy, Skopasa (dzia-
łalność 390 - 340) i Praksytelesa (działalność 370 - 345). Była erą rozkwitu krasomówstwa, od Izokratesa 
do Demostenesa (działalność 365 - 325). Była erą postępu nie tylko filozofii, ale także nauk 
szczegółowych: Archytas z Tarentu, twórca mechaniki, czynny był około 370 roku. 
Era Arystotelesa wydała również wybitnych artystów (malarz Apelles, zm. 308, rzeźbiarz Lizyp, zm. 
300), wybitne dzieła architektury (Mauzoleum w Halikarnasie, jak też teatr w Epidaurze), wybitnych 
poetów (komediopisarz Menander, czynny od r. 324), wybitnych uczonych (Heraklides, twórca hipotezy 
heliocentrycznej, ok. 350, Arystoksen z Tarentu, twórca teorii muzyki, ok. 330), wybitnych mówców 
(Demostenes zmarł w tym samym roku, 322, co Arystoteles). Są to już czasy Filipa Macedońskiego (359 
- 336) i Aleksandra Wielkiego (336 - 323). 
KWESTIE SPORNE 
Pisma głównych filozofów klasycznego okresu, Platona i Arystotelesa, przechowały się 
wprawdzie, ale literacki styl Platona, lubiący raczej aluzje niż wyraźne sformułowania, wiele kwestii 
pozostawił w niejasności. Pisma zaś Arystotelesa dlatego są niezupełnie jasne, że brak im ostatecznej 
redakcji. Sokrates nie pisał wcale, a po sofistach, cynikach i cyrenaikach zostały jedynie znikome 
fragmenty. 
W poglądach Protagorasa nawet naczelna teza o „człowieku-mierze" podlega różnym interpretacjom: czy 
człowiek pojęty jest w niej rodzajowo czy indywidualnie, jako miara istnienia rzeczy czy ich własności, 
prawdy czy rzeczywistości? 
Nauka Sokratesa jest sporna w samej swej osnowie; znamy ją bowiem nie bezpośrednio, lecz tylko z 
relacyj uczniów, te relacje są zaś bardzo między sobą rozbieżne: któraż jest trafna, Ksenofonta czy 
Platona? 
Także i u Platona sporne jest to, co najważniejsze: teoria idei. Czy pojmował je ontologicznie jako byty 
zaświatowe (stara szkoła z Zellerem na czele), czy też logicznie jako zasadnicze pojęcia umysłu (Lotze, 
szkoła marburska, poniekąd Lutosławski)? Poza tym, czy trwał przy swej nauce o ideach, czy też się jej 
później wyrzekł lub przynajmniej zmienił jej rozumienie (najpierw pojmował ją ontologicznie, w star-
czych zaś dialogach - logicznie, jak chce Burnet, Stewart i inni)? To jest jeden wielki Platoński proble-
mat, drugim zaś jest interpretacja naczelnej idei dobra: czy jest identyczna z Bogiem-budowniczym 
świata? 
Poza tym kwestia jednolitości Platona: czy i w jakim kierunku Platon modyfikował zasadnicze 
twierdzenia swej filozofii? Dalej, kwestia zależności od Sokratesa: czy dialogi sokratyczne rozwijają 
myśli Sokratesa, czy własne Platona (według Burneta wszystko, co Platon wypowiada ustami Sokratesa, 
jest własnością Sokratesa, a więc - i nauka o ideach w jej wcześniejszej postaci)? Nie jest też pewne, czy 
Platon był pierwszy, który głosił teorię idei. Sam bowiem polemizuje w Sofiście ze zwolennikami idei, 
którzy wyznawali tę teorię w prymitywniejszej, bardziej dogmatycznej postaci: może chodzi o szkołę 
megarejską - ale i to jest sporne. Mniej stosunkowo wątpliwości nasuwa kwestia autentyczności pism: po 
stuletnich badaniach i sporach obecnie wątpliwe jest autorstwo już tylko kilku drobniejszych prac 
(Alcybiades I, Hippiasz Większy, Ion, Meneksen, Epinomis). Kwestia kolejności pism: po badaniach 
Campbella, Dittenbergera, Lutosławskiego i innych rozbieżność zdań zmniejszyła się i dotyczy głównie 
epoki powstania Fajdrosa, poniekąd też Lizysa i Obrony. Dyskutowane jest też, czy Platon pisał jeszcze 
za życia Sokratesa. 
W poglądach Arystotelesa kwestie sporne dotyczą najwięcej ewolucji jego filozofii, chronologii jego 
pism, ich pierwotnej redakcji (zwłaszcza metafizyki), ich autentyczności. Poza tym dyskutowany jest 
stopień samodzielności Arystotelesa (zwłaszcza zależność jego od Platona) i konsekwentność jego poglą-
dów. Natomiast sama ich interpretacja mniej zawiera kwestii spornych. 
 

---

 
95
TRZECI OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ 
(OKRES HELLENISTYCZNY. III-l W. P. N. E.) 
 
1. 
HELLENIZM
.
 
Kultura grecka, która długo rozwijała się w zupełnym prawie odosobnieniu i 
niezależności od wpływów obcych, od czasów Aleksandra Wielkiego zetknęła się bliżej z kulturą obcą i 
częściowo jej uległa. Odtąd z helleńskiej stała się hellenistyczną, tj. wytworzoną przez czynniki nie tylko 
greckie, ale też i panującą nie tylko w Grecji. Straciła na czystości, zyskała na ekspansji. 
Dzieje filozofii miały też okres hellenistyczny, począwszy od III w. Filozofowie tego okresu byli po 
części rasowo nie Grekami, a teren ekspansji filozofii wybiegał daleko poza Grecję. Jednakże w filozofii 
przewaga greczyzny była ogromna, czynnik obcy doszedł tu do głosu w znikomym tylko zakresie. Toteż 
między okresem hellenistycznym a poprzednim klasycznym okresem filozofii greckiej więcej jest 
podobieństwa niż różnic. Zwłaszcza że podstawowe poglądy tego okresu powstały jeszcze w Atenach, na 
przełomie IV i III w. Wprawdzie, począwszy od II w. p.n.e. filozoficzne środowisko ateńskie zaczęło 
upadać, a nowe ośrodki wytworzyły się w Rzymie i w Aleksandrii; jednakże i tam przez długi czas 
rozwijano tylko idee ateńskie. 
2. 
PODZIAŁ FILOZOFII
.
 
W okresie tym filozofia przestała być jedyną nauką. Specjalne badania, 
które Arystoteles złączył był z filozofią przez unię osobistą, teraz oddzieliły się od niej i były uprawiane 
niezależnie od ogólnej spekulacji filozoficznej. 
Filozofia przestała również być jedną nauką: uległa rozczłonkowaniu i podzieleniu na części, które 
uprawiane były względnie niezależnie od siebie. Podział, wywodzący się z Akademii a wymyślony 
zapewne przez Ksenokratesa, przyjął się prawie powszechnie; rozróżniał on trzy części filozofii: logikę 
(zwaną w niektórych szkołach również „kanonika"), fizykę i etykę, czyli teorię poznania, teorię bytu i 
teorię dobra. 
Znaczenie, jakie przypisywano tym częściom filozofii, nie było równe; przewagę miała etyka. Filozofia 
grecka zaczęła się od przewagi kosmologii, ale już od czasu Sokratesa zainteresowania etyczne wzięły 
górę; jeszcze Arystoteles utrzymywał równowagę między kosmologią a etyką, tak samo jak zachowywał 
ją między ogólną spekulacją a specjalnym badaniem naukowym. Ale główne myśli greckiego poglądu na 
świat były wypowiedziane i twórczość na tym polu zaczęła wygasać. Objawiła się natomiast na polu 
etyki. 
Zdarzało się teraz, że określano filozofię wprost jako „studium virtutis". Popularne greckie zagadnienie, 
jak najlepiej żyć i osiągnąć dostępne człowiekowi dobra, czyli „eudaimonię", stało się teraz 
powszechnym zagadnieniem filozofów. Filozofowie tego okresu zajmowali się również, i z pomyślnym 
wynikiem, fizyką i logiką; ale stanowisko etyczne było głównym łącznikiem ich systemów i 
oddziaływało na stanowisko logiczne i przyrodnicze. 
Czego innego oczekiwano teraz od filozofii niż w okresie klasycznym; bo też od złotej ery Peryklesa 
sytuacja w Grecji zmieniła się szybko a radykalnie. Po serii triumfów przyszła seria upokorzeń, po 
wolności - od Cheronei (338) niewola. Potrzebna była pomoc i podpora moralna; tej spodziewano się 
teraz od filozofii. Gdy przedtem była głównie naukową teorią przyrody, teraz musiała stać się przede 
wszystkim naukową teorią życia. 
3. 
SZKOŁY FILOZOFICZNE
.
 
Rozwój filozofii ześrodkował się w okresie hellenistycznym w szkołach. 
To nadaje mu szczególny charakter; każda bowiem szkoła stanowiła zamknięty obóz filozoficzny. Dwie 
wielkie szkoły, rozporządzające kompletnymi systemami filozoficznymi, Platońska Akademia i 
Arystotelesowski Likeion, czynne już w poprzednim okresie, istniały i rozwijały się dalej. Zaraz zaś na 
początku nowego okresu powstały trzy nowe: szkoła stoicka, Epikurejska i sceptycka. Ostatnia nie 
posiadała formalnie organizacji szkolnej, ale miała tradycję i wszelkie wewnętrzne własności szkoły. 
Tych pięć szkół złożyło się na filozoficzne dzieje epoki: ktokolwiek był wówczas filozofem, należał do 
jednej z nich. 
Ideologia szkół, a zwłaszcza ideologia etyczna, była gotowa od początku III wieku, już w następnej po 
Arystotelesie generacji. Późniejsi ich członkowie wykańczali ją w szczegółach, dawali taką czy inną 
interpretację, a nade wszystko prowadzili szczegółowe badania, np. nad kwestiami logicznymi lub 
psychologicznymi. 
Ta epoka szkół była zarazem epoką walk filozoficznych. Sceptycy walczyli z wszystkimi i 
przeciwstawiali się wszystkim „dogmatykom". Ale i dogmatyczne szkoły walczyły między sobą. 

---