Historia filozofii

 
98
Wszelako pneumą jest przyczyną działającą nie ślepo i mechanicznie, lecz celowo. Jest w rzeczach 
zalążkiem, który rozwój ich prowadzi w określonym kierunku. Stoicyzm nie odstąpił od Platońsko-
Arystotelesowskiego finał iż mu, natomiast po swojemu zmaterializował go; pojął celowość jako 
działanie nie sił duchowych czy wręcz nadprzyrodzonych, lecz jako naturalną własność materii. Mógł to 
uczynić dzięki uniwersalnemu środkowi, jaki posiadał w pneumie: była bowiem materią, ale posiadała 
wszystkie własności Platońskiej i Arystotelesowskiej duszy. Racjonalność cechowała ją tak samo jak 
materialność; toteż nie tylko „pneumą" była jej mianem, ale i „logos", rozum. Działa w sposób ko-
nieczny, ale zarazem celowo; jest nie tylko fatum, ale i opatrznością. Przez nią świat jest ukształtowany 
celowo. 
Pojmowanie pneumy jako rozumnej było niezmiernej wagi dla stoickiego poglądu na świat. Nic tego 
poglądu nie charakteryzuje tak, jak to połączenie materializmu z racjonalizmem. Dla stoików więc rozum 
przenikał świat i rządził nim. W przeciwieństwie do Platońsko-Arystotelesowskiej koncepcji, że rozum 
jest nadprzyrodzonym demonem, który z zewnątrz dostał się do przyrody - dla nich rozum był czymś na 
wskroś przyrodzonym. Prawo rozumu i prawo przyrody było dla nich jednym i tym samym. Rozum dla 
stoików (jak i niegdyś dla Heraklita) nie był specjalnością ludzką, lecz siłą kosmiczną; myśl ludzka 
podlega tym samym prawom, co cała przyroda. Był to pogląd, który zaważył szczególnie na stoickiej 
etyce i na stoickiej teorii poznania. 
4. 
PANTEIZM
.
 
Świat tworzy jedną wielką całość, jest jakby ogromnym, organicznym ciałem. Jest 
żywy, rozumny, celowy, a przy tym jednolity, jednym prawem rządzony, jakby jaka żywa, rozumna 
istota: była to organistyczna koncepcja przyrody, przeciwieństwo atomizmu, pojmującego ją jako zespół 
mechaniczny części. Ponadto świat jest nieograniczony, wieczny i nieskończony, jest tylko jeden i nic 
poza nim istnieć nie może. Te własności wskazują, że świat jest boskiej natury. Ściśle mówiąc, boska jest 
pneumą, która jest źródłem życia, jedności świata, ale że ona przenika każdą rzecz, więc każda rzecz jest 
boska. Można powiedzieć, że stoicy uznawali tylko świat przyrodzony, ale w nim dopatrywali się natury 
nadprzyrodzonej. Znali jedynie materię, ale materii przypisywali własności duszy, rozumu, nawet Boga. 
Przez to materializm ich nie miał czystego charakteru. Transcendentnego Platońskiego boga-demiurga 
włączyli do świata. Bóstwo, według nich, istnieje, lecz nie poza wszechświatem, ale w nim; jest z nim 
identyczne: to panteizm stoików. Dla nich, którzy pojmowali świat jako boski, łatwa już była obrona 
doskonałości świata. 
5. 
TEORIA WIECZNEGO POWROTU
.
 
Stoicy próbowali również wyjaśnić powstanie i dzieje 
wszechświata. I tu poglądy ich były nawrotem do dawniejszych, do pierwszych jońskich filozoficznych 
kosmogonii. Boska pneuma, żywa, ognista materia, była dla nich początkiem świata, z którego, jakby 
bezwładny osad, powstały trzy pozostałe żywioły; ogień grał u nich tę samą znów rolę, co u Heraklita. 
Odróżniali dwa okresy dziejów i mniemali, że po okresie kształtowania się, w którym pramateria 
różnicuje się coraz bardziej, następuje okres, gdy różnice te ponownie giną w jedności pramaterii. 
Dokonywa się wówczas „pożar świata", co z ognia powstało, w ogniu ginie. A potem znów wszystko 
zaczyna się od początku i ciągle na nowo świat rozwija się, wedle tych samych praw powstają te same 
rzeczy i giną w tym samym porządku. 
Ale wszechświat jest rozumny i celowy, opanowany przez logos, musi więc istnieć jakiś cel jego 
przemian. Cel ten stanowią istoty, w których pramateria dochodzi do najwyższego napięcia i 
doskonałości: to istoty rozumne, bogowie i ludzie. Dusze ludzkie są wprawdzie cielesne, ale są ciałami 
pneumatycznymi, których ruch toniczny ma wysokie napięcie. Nie są wieczne, ale są trwalsze od ciał, 
zdolne przetrwać je dłużej lub krócej w zależności od stopnia napięcia zdobytego przez duszę podczas 
życia; dusze mędrców trwają aż po pożar świata. Stąd zadanie człowieka: jest częścią wszechświata, 
rozumnego i boskiego, ma więc żyć zgodnie z wszechświatem i być wiernym prawu, które całą naturą 
rządzi. 
II. ETYKA. 1. 
NIEZALEŻNOŚĆ OD NATURY 
i 
ZGODNOŚĆ 
z 
NATURĄ
.
 
Rozeszły się w Grecji poglądy na świat, 
ale pozostał wspólny pogląd na życie, pochodzący od Sokratesa: osnową jego było przekonanie o 
łączności szczęścia i cnoty. 
Szczęścia nie można być pewnym, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Są tylko dwie drogi, 
by je sobie zapewnić: albo zewnętrzne okoliczności opanować, albo uniezależnić się od nich. Opanować 
ich całkowicie niepodobna, pozostaje więc jedno: uniezależnić się. Skoro niepodobna zapanować nad 
światem, trzeba zapanować nad sobą. Stąd to szczególne połączenie u hellenistycznych etyków: dążą do 
szczęścia, a wzywają do wyrzeczenia. Aby wszystko mieć, trzeba się wszystkiego wyrzec. Ten jest 

---

 
99
mędrcem, kto tego dokona. 
Będzie on zabiegać o same tylko dobra wewnętrzne, które od niego jedynie zależą i przeto są pewne. 
Takim dobrem wewnętrznym jest cnota; ceniąc cnotę, i tylko cnotę, mędrzec uniezależnia się od 
wszelkich niepomyślnych okoliczności, jakie by zajść mogły, i zapewnia sobie szczęście. Ta łączność 
mądrości, cnoty, niezależności i szczęścia była wspólną osnową posokratesowskiej etyki w Grecji; ale 
nikt nie przejął się nią i nie pogłębił jej tak bardzo, jak stoicy. Uważając, że cnota, i ona jedna, jest 
warunkiem dostatecznym szczęścia, utożsamiali ją wręcz ze szczęściem i mieli za dobro najwyższe, a 
nawet jedyne prawdziwe dobro. 
Ten „moralizm" stanowił jedną połowę etyki stoików, tę, która była wspólna epoce; druga połowa była 
już ich własnością: polegała na kulcie natury, wynikającym ze stoickiego poglądu na świat. Tamta 
połowa ich teorii wywyższała cnotę, ta wyjaśniała, na czym cnota polega. Wedle stoików natura jest 
rozumna, harmonijna, boska. Największą więc doskonałością dla człowieka jest dostosowanie się do tej 
powszechnej harmonii. Życie powinno być przede wszystkim zgodne z naturą samego człowieka. Ale 
wtedy będzie zarazem zgodne z naturą w ogóle, bo jedno prawo rządzi naturą, nie wyłączając człowieka. 
Na tym życiu zgodnym polega cnota. Żyć cnotliwie i żyć zgodnie z naturą - to jedno i to samo. Stoicy 
dobro uzależniali od natury, to, co być powinno, określali w zależności od tego, co jest rzeczywiście. 
W tak pojętej cnocie widzieli największą doskonałość, jaka jednostce może przypaść w udziale 
(doskonałość jednostki Grecy nazywali eudajmonią, a do której należy również to poczucie doskonałości, 
jakie nazywamy „szczęściem". 
Życie cnotliwe jest życiem wolnym. Wprawdzie we wszechświecie panuje wszędzie konieczność, ale 
(wedle stoickiego pojęcia wolności, które stało się klasycznym w etyce) konieczność wolności nie 
wyklucza. Kto bowiem działa zgodnie ze swą naturą, ten jest wolny. A działanie cnotliwe jest właśnie 
zgodne z naturą. 
Życie zgodne z naturą jest zarazem zgodne z rozumem. Nie namiętności bowiem, lecz rozum stanowi 
naturę człowieka. Z tego względu rozum był dla stoików miarą postępowania i naturalizm ich był 
zarazem racjonalizmem. Cnotę definiowali wręcz jako rozsądek, jako wiedzę, jako rozum (u Seneki, 
recta ratio u Cycerona). Rozum zaś rządzi nie tylko człowiekiem, ale całym kosmosem; stanowi więc 
łącznik między człowiekiem a kosmosem, między cnotą ludzką a prawem natury. Racjonalizm stoików 
był jakby wspólnym mianownikiem ich czci dla cnoty i czci dla natury. Przejęli Sokratesowską zasadę 
zależności dobra od rozumu i dali jej oparcie w swej teorii natury. 
2. 
DOBRO
,
 ZŁO 
i 
RZECZY OBOJĘTNE
.
 
Życie zgodne z naturą, rozumne, szczęśliwe, cnotliwe, wolne - 
to zatem było dla stoików jedno i to samo. Ich ideałem był „mędrzec", to znaczy człowiek rozumny i 
cnotliwy, który przez to jest szczęśliwy, wolny, bogaty, bo posiada to, co prawdziwie cenne. 
Przeciwieństwem jego jest szaleniec, zarazem zły i nieszczęśliwy, niewolnik i nędzarz. 
A między mędrcem a szaleńcem nie ma przejść. Cnota jest bowiem usposobieniem, które nie ulega 
stopniowaniu; kto nie ma pełnej cnoty, nie ma jej wcale. To był pierwszy paradoks etyki stoickiej; a było 
ich więcej. Ludzie dzielą się na dobrych i złych. Kto postępuje na drodze cnoty, jest jeszcze poza cnotą. 
Cnota jest jedna i niepodzielna: nie ma różnicy między sprawiedliwością, męstwem czy roztropnością; to 
samo rozumne usposobienie objawia się przy rozdawaniu dóbr jako sprawiedliwość, w znoszeniu cierpień 
jako męstwo, w prowadzeniu swych spraw jako roztropność. Cnota jest jedna dla wszystkich i na 
wszystkie warunki życia, i niepodobna posiadać jej pod jednym względem, a pod drugim nie. Wszystko 
to było przygotowane przez naukę Sokratesa, a wynikało stoikom z ich pojęcia cnoty, które nie miało 
żadnych cech względnych i osobistych, nic, co by mogło być podstawą stopniowania, różnicowania czy 
dzielenia cnoty. 
Cnota jest dobrem jedynym. Wszystko, co poza tym ludzie nazywają dobrami, jak bogactwo lub sława, 
może być źle użyte i może wyjść na złe, więc dobrem nie jest. Cnota jest dobrem, które cechuje 
samowystarczalność. Do szczęścia i doskonałości nic poza cnotą nie potrzeba. Poza cnotą i jej 
przeciwieństwem, złem, wszystko jest obojętne, bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie i życie. 
Wszystkie te nietrwałe, znikome rzeczy nie są potrzebne do szczęścia i brak ich nie może powodować 
nieszczęścia; w tym sensie są obojętne. Stoicy pragnęli nakłonić ludzi, by stały się dla nich obojętne 
jeszcze w innym znaczeniu, mianowicie, aby nie wzbudzały ani pożądania, ani wstrętu. Mędrzec ignoruje 
je i przez to jest prawdziwie niezależny. Był to motyw cyników, który stoicy włączyli do swego systemu. 
Jednakże te rzeczy obojętne są materiałem naszych czynów; można z nich robić dobry albo zły użytek. I 
nie są jednak sobie równe; nie będąc „dobrymi" mają jednak mniejszą lub większą „wartość"; rozum 

---