Historia filozofii

 
92
ZESTAWIENIA 
ZAGADNIENIA FILOZOFII DRUGIEGO OKRESU 
 
Zagadnienia filozoficzne osiągnęły w systemach Platona i Arystotelesa nie znaną dotąd pełnię. 
1. W 
LOGICE
:
  
zaczęło się - u Sokratesa - od najprostszych zagadnień definiowania pojęć, a skończyło - u 
Arystotelesa - na pełnych traktatach logiki formalnej. 
2. W 
ETYCE
:
 
zasadniczym zagadnieniem było: czym jest prawdziwe   dobro? i czy można go się nauczyć? 
Ale już Sokrates zaczął określać poszczególne cnoty, a Arystoteles 
mógł dać swej etyce postać rozległego traktatu, omawiającego w prawie wyczerpujący sposób różne 
rodzaje dóbr, cnót i stosunków moralnych. 
3. W 
FILOZOFII PAŃSTWA
:
 
zaczęło się - u Protagorasa - od próby określenia natury państwa i racjonalizacji 
stosunków w nim panujących, a po pół wieku gotowa już była utopia Platona, wyznaczająca całkowity 
ustrój państwa wedle zasady etycznej, a niebawem i obszerna Polityka Arystotelesa. 
4. W 
PSYCHOLOGII
:
 
zagadnienia dotyczyły zarówno empirycznej i fizjologicznej, jak i racjonalnej 
psychologii; obejmowały zarówno szczegółową analizę funkcji psychicznych, jak i dochodzenia nad 
nieśmiertelnością duszy i jej losami pośmiertnymi. Platon stawiał zagadnienia, a Arystoteles zebrał już 
cały materiał w systematyczny traktat. 
5. W 
TEORII POZNANIA
:
 
różnorodne zagadnienia tego okresu obejmowały zarówno kwestię przedmiotu, 
jak pewności i pochodzenia poznania. Toczyły się zasadnicze spory między absolutyzmem a 
relatywizmem, sensualizmem a racjonalizmem, aprioryzmem a empiryzmem, nominalistycznym a 
realistycznym pojmowaniem pojęć, toczył się spór o pierwszeństwo zmysłów i rozumu, rozumu i intuicji, 
rozumowania i natchnienia. 
6. W 
FILOZOFII PRZYRODY
:
 
rozdzieliły się obozy posługujące się spekulatywną i empiryczną metodą, 
głoszące jakościowe i ilościowe pojmowanie przyrody, nieskończoną i tylko skończoną podzielność 
materii, koncepcję statyczną i dynamiczną, kauzalizm i finalizm. 
7. W 
METAFIZYCE 
: zasadnicze pytanie było tu jedno: jaka jest istota bytu? Ale w związku z nim 
powstawały różnorodne dyskusje i spory: między relatywistyczną koncepcją bytu Protagorasa a 
absolutystyczną jego przeciwników, między idealizmem Platona a realizmem innych filozofów, między 
zwolennikami i przeciwnikami transcendentnego bytu, między tymi, co uznawali obiektywność zjawisk, 
a tymi, co jej zaprzeczali. 
POJĘCIA I TERMINY 
W klasycznym okresie greckiej filozofii zakończył się proces formowania najbardziej 
fundamentalnych pojęć metafizyki; oddzielone zostały i przeciwstawione sobie: materia i dusza, rzeczy i 
idee, Bóg i świat. Należy uświadomić sobie, że gdy filozofia rozpoczynała się, te pojęcia nie były 
wyróżnione: hilozoiści jońscy przypisywali materii cechy duchowe, duszy nie oddzielali od materii i 
faktycznie nie posiadali jeszcze ani czystego pojęcia materii, ani czystego pojęcia duszy. Przed Platonem 
nie było mowy o odróżnieniu realnego i idealnego bytu. Również i Bóg pierwotnie nie był 
przeciwstawieniem świata, bogowie zamieszkiwali świat tak samo jak ludzie. - Zresztą, zaledwie pojęcia 
te zostały rozróżnione, już rozpoczęły się próby sprowadzenia ich do siebie: już dusza została spro-
wadzona do materii przez materialistę Demokryta, byt idealny do realnego przez Arystotelesa, a 
niebawem i Bóg zostanie sprowadzony do świata przez stoików. 
Takich rozróżnień i przeciwstawień w filozofii ówczesnej było więcej, i to niewiele mniej 
fundamentalnych; Platon odróżniał: byt i stawanie się, rzeczywistość i zjawisko, analizę i syntezę. W 
dziedzinie poznania już dawniej rozdzielone było poznanie zmysłowe i rozumowe, teraz zaś Platon 
rozdzielił jeszcze poznanie intuicyjne i dyskursywne. 
Platonowi wypominali starożytni brak ustalonej terminologii; istotnie, styl jego był 
tego rodzaju, że raczej chodziło mu o wypowiedzenie się wyraziste i poetyckie niż terminologicznie 
ścisłe. Inaczej Arystoteles. Poza swoistymi terminami jego systemu - w rodzaju (energia), (entelechia), 
(istota rzeczy), (konkretna jednostka), a nawet (materia), która dopiero u niego stała się terminem - jego 
dziełem jest podstawowa terminologia logiki formalnej. U niego też po raz pierwszy spotykamy szereg 
doniosłych rozróżnień: akt i potencja, substancja i cechy przypadkowe, umysł czynny i bierny, a także 
rodzaj i gatunek, sprzeczność i przeciwieństwo, indukcja i sylogizm. 
 

---

 
93
BILANS OKRESU 
Dwa rodzaje twierdzeń są w filozofii trwałe lub przynajmniej względnie trwałe. Jeden rodzaj to 
prawdy, które odkąd zostały odkryte, nie są kwestionowane (przynajmniej przez tych, co je zrozumieli). 
Są to jednak na ogół prawdy częściowe, szczegółowe, nie wystarczające do rozwiązania wielkich 
zagadnień filozoficznych. Natomiast mogą wchodzić jako składniki do takich rozwiązań i przyczyniać się 
do ich ulepszenia. 
Drugi zaś rodzaj to twierdzenia, które wprawdzie nie mają powszechnego uznania, są kwestionowane, 
jednakże stale powracają i znajdują zwolenników. To te, które zaspokajają pewne potrzeby umysłowe, 
formułują pewien pogląd na świat, a robią to w sposób dotychczas najlepszy, „klasyczny". Nie mają 
powszechnego uznania, ponieważ ludzie mają skłonności do różnych poglądów na świat; ale powracają u 
tych, co mają te same skłonności. I dlatego są trwałe. 
Otóż bilans tego okresu filozofii greckiej wykazuje wiele twierdzeń obu tych rodzajów. Do pierwszych, 
nie kwestionowanych, należą: wprowadzenie definicji i indukcji (przez Sokratesa), zrelatywizowanie 
wielu prawd do człowieka i uwidocznienie konwencji w teorii i praktyce (przez sofistów), oddzielenie 
wiedzy pojęciowej od zmysłowej i wykrycie pojęciowej nawet w spostrzeżeniach (przez Platona), 
opracowanie reguł sylogistyki, zestawienie kategorii, wyodrębnienie funkcji psychicznych (przez 
Arystotelesa), przeciwstawienie związków celowych i przyczynowych (przez Platona i Arystotelesa), 
analiza pojęcia przyjemności (przez cyrenaików), klasyfikacja wartości moralnych i cnót (zaczęta przez 
Sokratesa, wykończona przez Arystotelesa), analiza przeżyć estetycznych (przeprowadzona zarówno 
przez sofistów, jak przez Arystotelesa). 
Nie mniej ważne są zdobycze tego okresu, jeśli chodzi o twierdzenia trwałe drugiego rodzaju, o klasyczne 
sformułowania pewnych stanowisk. Do nich należy sformułowanie idealizmu, a także spirytualizmu, 
przez Platona, równie klasyczne jak sformułowanie przeciwnego stanowiska, mianowicie 
mechanistycznego materializmu, przez Demokryta. Ale także klasyczne sformułowanie stanowiska 
kompromisowego, mianowicie hilemorfizmu, przez Arystotelesa jest dziełem tego samego okresu. Tak 
samo sformułowanie klasyczne przeciwieństw w zakresie teorii poznania: aprioryzmu przez Platona i 
empiryzmu przez jego przeciwników. I tak samo w etyce: klasyczne sformułowanie hedonizmu przez 
cyrenaików i moralizmu przez Sokratesa, Platona, cyników. Wszystkie te teorie ontologiczne, 
epistemologiczne, etyczne, choć następne pokolenia usiłowały je korygować czy łagodzić, pozostały w 
swoim rodzaju nieprześcignione. 
CHRONOLOGIA 
Okres klasyczny był niedługi, obejmował właściwie tylko trzy pokolenia: do pierwszego z nich, 
pokolenia ludzi działających w drugiej połowie V wieku, należeli głównie sofiści, z Protagorasem na 
czele, i Sokrates; ono to wytworzyło nową, humanistyczną postawę w filozofii i ruch relatywistyczny; a 
było też twórcze na polu filozofii przyrody dawnego typu: należał doń Demokryt. - Drugie pokolenie, 
dojrzałe w pierwszej połowie IV w., było pokoleniem Platona, a także młodszych sofistów i na wpół 
sofistycznie usposobionych sokratyków, Antystenesa i Arystypa; należeli doń także najświetniejsi 
pitagorejscy uczeni, Archytas i inni. - Trzecie pokolenie wydało Arystotelesa. 
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE 
Był to wielki okres nie tylko dla filozofii: to, co we wszystkich działach kultury podziwia się jako 
najdoskonalsze dzieła Greków, pochodzi z lat będących z punktu widzenia filozofii erą sofistów i 
Sokratesa (druga połowa V w.), Platona (pierwsza połowa IV w.) i Arystotelesa (druga połowa IV w.). 
Era sofistów i Sokratesa zaczęła się w czasach Peryklesa (u władzy 460-430), powszechnie uważanych za 
czasy klasyczne kultury greckiej. Wydała największe dzieła architektury ateńskiej: Partenon (447 - 432), 
Propileje (437 - 432), Erechteion (434 - 433). Była erą wielkich rzeźbiarzy ateńskich, Fidiasza (zm. 438) i 
Polikleta (zm. 423). Była erą przełomu w malarstwie dzięki Polignotowi i Mikonowi, Zeuksisowi i 
Parrazjosowi. Była erą wielkich tragików, Sofoklesa i Eurypidesa, zmarłych u jej schyłku w 406 r. 
(Antygona Sofoklesa około 442, Medea Eurypidesa w 431). A także erą wielkiego komediopisarza 
Arystofanesa (działalność 427 - 390, Chmury 423 r.). Była erą wielkich historyków, Herodota (dzieło 
ukończone około 430 r.) i Tucydydesa (ok. 400). A także erą wielkiego lekarza Hipokratesa (ok. 420). 
Kulturze greckiej przewodziły wówczas Ateny, które koło roku 440 stały się też największym państwem 
Grecji kontynentalnej. Społecznie w Atenach od Peryklesa zapanowała demokracja; każdy obywatel miał 
udział w sprawach publicznych. Ale obywatele stanowili mniejszość wobec meteków i niewolników. 
Politycznie Ateny panowały nad morzem i miastami związkowymi, a gospodarczo czerpały swe siły z 

---