Historia filozofii

 
75
ARYSTOTELES 
 
Ostatni wielki system tego okresu unikał jednostronności i skrajności zarówno doktryn 
materialistycznych i sensualistycznych, jak idealistycznych i racjonalistycznych. Jego obraz świata był 
złożony, zawierał składniki zarówno idealne jak materialne, a tak samo złożone było jego pojęcie 
poznania. System ten - dzieło Arystotelesa - był kompromisem, ale dokonanym na całkowicie oryginalnej 
podstawie. 
ŻYCIE ARYSTOTELESA. Żył od 384 do 322. Urodził się w Stagirze na Półwyspie Trackim. Pochodził 
z rodziny, w której zawód lekarza był dziedziczny; ojciec jego, Ni-komach, był lekarzem nadwornym 
króla macedońskiego. Ze środowiska, w którym wyrósł, wyniósł pewien zasób wiedzy empirycznej, 
przyrodniczo-lekarskiej. W r. 367 Arystoteles przybył do Aten i wstąpił do Platońskiej Akademii. Spędził 
w niej lat dwadzieścia, najpierw jako uczeń, potem jako nauczyciel i badacz. Duch nauki Platońskiej 
różnił się znacznie od empirycznego kierunku jego dotychczasowego wykształcenia. Połączenie obu 
kierunków wytworzyło swoisty typ jego umysłowości. Z czasem wystąpił przeciw doktrynie Platona, 
jednakże pozostał w Akademii aż do śmierci mistrza. Opuścił ją dopiero, gdy następcą Platona wybrano 
mało wybitnego Speuzypa. Osiadł w Assos w Azji, dokąd Hermiasz, władca tamtejszy, już dawniej 
pociągnął niektórych członków Akademii. W Assos i w pobliskim Atarneusie spędził trzy lata w pracy 
naukowej i nauczycielskiej. W 343 - 342 r. powołany został przez Filipa Macedońskiego na nauczyciela 
Aleksandra i był nim aż do objęcia władzy przez swego ucznia; a i potem pozostał w Macedonii i 
mieszkał w Stagirze. Opuścił Aleksandra dopiero, gdy ten sprzeniewierzył się ideom panhelleńskim i 
rozpoczął pochód na Azję. Wtedy Arystoteles powrócił do Aten. Założył tam szkołę. Szkoła ta była 
wzorowana na Akademii, ale miała ją prześcignąć wszechstronnością i planowością pracy; zaszczepił jej 
ducha empiryzmu i uczynił instytutem badań specjalnych zarówno w dziedzinie humanistycznej, jak i 
przyrodoznawczej. Szkoła znajdowała się w Likeionie; czy to od szpalerów Likeionu, czy też od tego, że 
dysputowano tam chodząc, otrzymała nazwę „perypatetyckiej". Szkole przewodził od 335 do 323. 
Osobista praca pisarska Arystotelesa zeszła wówczas wobec nauczycielskiej na drugi plan. Gdy po 
śmierci Aleksandra rozpoczął się ruch antymacedoński w Grecji, opuścił Ateny i udał się do Chalkis, 
gdzie wszakże niebawem żywot zakończył. 
Wielka praca i wielki umysł, bezinteresowna miłość prawdy i ześrodkowanie wysiłków całego życia na 
polu nauki, zdolność organizowania pracy i sprzęgania ludzi do wspólnej roboty, wreszcie pomyślne 
warunki zewnętrzne i niezależność - wszystko to było niezbędne, aby wytworzyć coś tak potężnego, jak 
naukowe dzieło Arystotelesa. 
PISMA jego dają się podzielić na trzy grupy: 
1. 
PISMA WYDANE 
przez niego samego i przeznaczone dla szerszego ogółu. Pochodziły głównie z 
pierwszego okresu, gdy Arystoteles należał do Akademii; były to przeważnie dialogi, o dużych zaletach 
literackich. Im Arystoteles zawdzięczał w starożytności sławę świetnego stylisty. W tematach i tytułach 
nawiązywały do Platona: był między nimi dialog Eudemos, inspirowany przez Fedona, Meneksen, Ucztę, 
był dialog o miłości, o sprawiedliwości, o retoryce, były dialogi Sofista i Polityk, dialogi o rozkoszy, 
wychowaniu, o władzy królewskiej, o poetach, o bogactwie. Do najważniejszych należał Protreptyk, 
który nawiązywał do Platońskiego Eutydema, a zawierał obronę filozofii i pochwałę życia oddanego 
wiedzy, oraz duży dialog w trzech księgach O filozofii. Z całej tej grupy przechowały się drobne zaledwie 
fragmenty. 
2. 
MATERIAŁY NAUKOWE
.
 
Były treści zarówno historycznej, jak literackiej i przyrodniczej. 
Zbieranie ich zostało zapoczątkowane w Assos i Stagirze, pochodziły jednak głównie z późnego okresu, z 
czasów Likeionu, i były wynikiem wspólnej pracy Arystotelesa i jego uczniów. Były wśród nich wyciągi 
z dzieł dawnych filozofów, z wykładów Platońskich, zbiory teorii i wzorów retorycznych, materiały do 
dziejów teatru i poezji, wykazy zwycięzców olimpijskich, zbiór 158 konstytucji greckich i zbiór praw 
ludów barbarzyńskich, systematyczne badania zoologiczne, zbiory definicji i problematów naukowych. I 
z tej grupy pism nie przechowało się prawie nic. Stosunkowo najwięcej zostało materiałów 
zoologicznych. Z prac nad konstytucjami odnaleziono w 1891 r. część studium o państwie ateńskim. 
Zbiór problematów zachował się w postaci skażonej. 
3. 
PISMA 
zawierające 
OPRACOWANIA NAUKOWE
,
 
a przeznaczone do użytku szkoły. Są to notaty do 
wykładów, pisane szkicowo i nieozdobnie. Pochodzą bądź z epoki Likeionu, bądź jeszcze z Assos, ale 
później przerabiane. Były zapewne przygotowywane do wydania, jedne mniej, drugie więcej, ale żadne 

---

 
76
nie było przygotowane ostatecznie. I w takim nieukończonym stanie dzieła te, jedne z najważniejszych, 
jakie zna historia myśli europejskiej, zostały przekazane pokoleniom. Te dzieła Arystotelesa przechowały 
się, i to nawet w całości. Przechowały się w redakcji Andronikosa z Rodosu, który dał im układ dość 
dowolny i autentyczne teksty uzupełnił przez notaty uczniów. - Pisma te tworzą pięć grup: pisma 
logiczne, przyrodnicze, metafizyczne, praktyczne i poetyczne. 
A) 
PISMA LOGICZNE 
otrzymały w czasach bizantyjskich nazwę Organonu (narzędzie), odpowiadającą 
intencjom Arystotelesa. Należą do tej grupy następujące traktaty: Kategorie, Hermeneutyka (De 
interpretatione), Analityki (pierwsze i wtóre), zawierające teorie wnioskowania i dowodzenia, Topika, 
traktująca o dowodzeniu prawdopodobnym i o sztuce prowadzenia sporu, i O sofizmatach (po łac. De 
sophisticis elenchis). Jądro logiki Arystotelesa zawarte jest w Analitykach. Topika jest zredagowana 
najobszerniej. Pisma o kategoriach i o zdaniu ^Hermeneutyka) są mało przez autora opracowane i później 
uzupełnione, co dało powód do kwestionowania ich autentyczności. 
B) 
PISMA PRZYRODNICZE 
składają się z rozpraw należących do fizyki, do historii naturalnej i do 
psychologii, a) Z pism fizykalnych główne jest Fizyka (czyli odczyty o przyrodzie) w 8 księgach, 'dzieło 
ważne, ale niejednolite, którego księgi pochodzą z różnych epok, a pierwotnie stanowiły może oddzielne 
traktaty. Poza tym: O niebie, O stawaniu się i ginięciu, Meteorologika. b) Historia naturalna zwierząt jest 
głównym dziełem drugiej grupy, która ponadto obejmuje liczne monografie zoologiczne: O częściach 
zwierząt, O pochodzeniu zwierząt, O ruchu zwierząt, O poruszaniu się przestrzennym zwierząt i inne. 
Botaniczne dzieła Arystotelesa nie zachowały się. c) O duszy, rozprawa ważna i stosunkowo dobrze 
opracowana, jest głównym dziełem psychologicznym Arystotelesa, uzupełnionym przez szereg 
drobniejszych studiów. 
C) 
METAFIZYKA 
stanowi ośrodek filozofii Arystotelesa, obejmując tak zwaną przezeń „pierwszą 
filozofię". Nazwa dzieła ...... oznacza „pisma następujące po pismach przyrodniczych" (tak je bowiem 
Andronikos umieścił w szeregu pism Arystotelesa) i ustaliła się znacznie później. Praca ta składa się z 
czternastu ksiąg różnej wagi i różnego pochodzenia, nie dających się składnie ze sobą powiązać. 
Metafizyka nie była zapewne nigdy jedną książką ani jednym kursem wykładowym; dopiero 
komentatorzy (Syrian i Pseudoaleksander) potraktowali ją jako jedno dzieło i zdołali utrwalić tę opinię. 
Wyraźny związek zachodzi między księgami 
Λ-Γ i Z-Θ, one stanowią zrąb Metafizyki. Księga A, 
zawierająca szkic teologii Arystotelesa, stanowi odrębny traktat; księga 
Λ jest słownikiem filozoficznym; 
księgi M-N są polemiką z Platonem. 
D) 
PISMA PRAKTYCZNE 
obejmują etykę i politykę. Etyka jest przechowana w trzech redakcjach, ale 
zapewne tylko dwie są autentyczne: Etyka eudemejska jest wcześniejszą, a Etyka nikomachejska 
późniejszą redakcją. Etyka wielka (po łac. Magna Moralia) jest uważana przeważnie za pochodzący z 
późniejszych stuleci ekscerpt z tamtych dwóch. - Polityczne dzieło Arystotelesa, noszące nazwę Polityka, 
obszerne a nie ukończone, jest prawie równie niejednolite jak Metafizyka. 
E) 
PISMA POETYCZNE
.
 
Z tej grupy przechował się jedynie fragment Poetyki, traktujący głównie o tragedii. 
Przechowane pisma Arystotelesa stanowią tylko część tego, co napisał, ale część ważną, bo ściśle 
naukową i dającą pojęcie o całokształcie jego poglądów. 
ORIENTACJA naukowa Arystotelesa. Dziedziną nauki, którą zajmował się najwięcej i wedle której 
modelował swe pojęcia filozoficzne, była biologia; mówiąc o bycie miał na myśli przede wszystkim żywe 
jednostki. Nauka ta odegrała w jego systemie tę samą rolę, co w systemie Platona matematyka i 
matematyczne przyrodoznawstwo, które Arystoteles znał mniej i mniej uwzględnił. Ta różnica orientacji 
naukowej wyjaśnia poniekąd różnice w filozoficznych poglądach obu myślicieli. 
POPRZEDNICY. Arystoteles był uczniem Platona i choć zwalczał jego zasadniczą doktrynę idei, jednak 
przejął od niego niezmiernie wiele poglądów. Nawet takie specjalnie Arystotelesowskie pojęcia, jak 
pojęcie celu, duszy, Boga, były przekształceniami odpowiednich pojęć Platona. Siła twórcza Arystotelesa 
nie leżała w dziedzinie najogólniejszych zagadnień, lecz właśnie bardziej szczegółowych; Platon był 
twórcą zasad, a Arystoteles - rozwiniętych teorii. 
Z drugiej strony zależny był od szkół lekarskich, którym zawdzięczał nie tylko swe wiadomości 
biologiczne, ale i cały empiryczny i realistyczny tryb myślenia. To dwojakie dziedzictwo - Platona i 
lekarzy - było trudne do uzgodnienia i stanowiło źródło wielorakich trudności w systemie Arystotelesa. 
Arystoteles, historyk nauki i niepospolity erudyta, znał i uwzględniał, jak nikt przedtem, poglądy 
filozoficzne i naukowe, dawniejsze i współczesne. Usiłował odnaleźć w każdym jego particulam veri i 
stworzyć syntezę. 

---