Ii fəSİl tarix tariX

841


^ Ayrıca bax: B. Ögel, İlk Töles Boyları, s. 800-803; hətta ümumiyyətlə Monqol qrupu ara­sında göstərilən wu-huan=oğur? Bax: G. Clauson, Türk, Monqol, Tungus, s. 117,122.

842


^ Bax: W. Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, s. 70 və ardı; Təfsilən B. Ögel, həmin əsər, s, 795-800, 805-811.

843


^ Gy. Németh, HMK s. 116; ayrıca Kitabələr, II, şimal, sətir 12, cənub, sətir 12. Ləhcə fərqini diqqətə almadığı üçün tinq-linqləri oğuz qrupuna mənsub tieh-lo (bax: yux. Göy­türklər) ilə qa­rışdırmış görünən K. Czeglédynin iddiası üçün bax: Nomad nepek..., s. 18, 22, 49.

844


^ Keçən əsrin ortalarında belə Qərbi Sibirdə əldə edilən heyvan xəzləri arasında birinci plan­da idi: ildə ortalama 6 milyon ədəd! Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 115-118.

845


^ Doqquz-oğur və otuz-oğur hökmdarları (Bizans tarixçiləri: Prokopios, Menandros, Agat­hi­asdan nəqlən) üçün bax: O. Pritsak, ...Fürstenliste, s. 219 və ardı.

846


^ Byz. turc., II, s. 73.

847


^ Bax: A Magyarok elödeiröl., s. 48; Ed. Chavannes, Documents..., s. 240.

848


^ L. Rásonyi, həmin əsər, s. 90.

849


^ Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 179 və ardı.

850


^ Tafsüən, V. Minorsky, Hudud..., s. 465-471.

851


^ Bax: Gy. Németh, həmin əsər, s. 58 və ardı; O. Pritsak, Yowár und Káwar, s. 386. + dur şə­kil­çisi üçün bax: L. Rásonyi, Les noms de personnes..., s. 234. Ayrıca bax: V. Minorsky, Ad­denda..., s. 269.

852


^ Bax: O. Pritsak, ...Fürstenliste, s. 219.

853


^ "Bulğar xaqanları siyahısı"nda=Kourt, bax: V. Beşevliev, Die proto..., s. 318; Gy. Morav­csik, Byz. turc., II, s. 144; B. Szàsz, A Hünok.., s. 451, J. Benzing, Das Hunnische, Donau­bol­garische und Wolgabolgarische, s. 689. Bizans mənbələrində: Kobratos, Kuvratos və s. bax: Byz. turc. ,həmin yer; adın (Kobrat) türkcə kobratmakdan (toplamaq, yığmaq) gəldiyi haqda görüş üçün bax: Gy. Németh, Kobrat is Əspərüx, s. 7 və ardı.

854


^ Kəlmənin türkcə əsli: Türk və ya Tuğlu? bax: yux. Asiya hunları.

855


^ F. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 20 və ardı. M. s. 147-156 yılları arasında sien-pi­lə­rin hücumu zamanı şimal hunlarının tanhusu olması ehtimal edilir, bax: yux. Asiya junları.

856


^ Təfsilən bax: O. Pritsak, ...Fürstenliste, s. 193 və ardı, 231; V. Beşevliev, Die proto..., s. 316; M. İ. Artamonova görə (bax: A. N. Kurat, Hazarlara Ait Bir Kitabın Tanıtılması, s. 215) də Böyük Bulğarya xanı, Qərbi Göytürk xaqanının bacısı oğlu (yəni Aşina ailəsinə mənsub) idi; ayrıca bax: P. B. Golden, TDAY, 1971, s. 150. Bulgar Hakanları Listsindeki Tarihlemeler (Takvim Hesapları) ve hükümdar adları hakkında açıklamalar: bax: L. Bezin, Les Calendri­ers..., s. 651-710.

857


^ Bax: T. Halasi-Kun, A Magyarsag..., s. 82 və ardı.

858


^ A. N. Kurat, Karadeniz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri., s. 110 (buna qarşı bax: H. Eren, DTCF Dergisi, VII, 2. s. 501); V. Pröhle; Balkarische Studien, Ksz, XV, s. 165-276, XVI, s. 104-243.

859


^ Və ya Əspərüx, Byz. turc, II, s. 78, İşbara və ya Əsperi=dəlicə doğan (yırtıcı quş), bax: Gy. Németh, KCsA, II, s. 440 və ardı və ya Əs-börü? "İç və dış bulğarlar" üçün, bax: V. Minorsky, Hudud..., s. 438 və ardı.

860


^ N. Banescu, Le premier habitat de la horde d’Asparuh dans la..., s. 434-440. Kurtun 5 oğlu (Bat-bayan, Kotrağ, Əspərüx, Kübər və b...) üçün bax: Gy. Laszlö, Kovrát Kagán fiainak torte­nétéhez, s. 225-230.

861


^ G. Fehér, Les monuments de la culture protobulgare et leurs relations Hongroises, s. 1, 26 və ardı.

862


^ Slavyan dillərində yaşayan türk əsilli hərbri-idari ünvanlar: boyar=boya, zupan-çoban, bagan>ban və s., və bəzi kültür kəlmələri: G. Fehér, həmin əsər s. 125; K. H. Menges, Altaic Elements in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 110; yenə onun: A Note on the Compound Titles in the Proto-Bulgaren Inscriptions, s. 441-453; yenə onun: Altajische Kulturwörter im Slavischen, s. 107-116; A. N. Kurat, Eski Slavcadakı Türkçe Sözlere Dair, s. 89-97.

863


^ Bax: İ. Dujčev,Sem. Kond., X, 1938, s. 150.

864


^ Byz. turc., I, s. 106; C. Head, On the Date of..., s. 106

865


^ Bizans ilə bağlanan 681, 706, 717, 755, 767-ci illər müqavilələri üçün bax: V. Beşevliev, Die protobulgarischen İnschriften, s. 55-66.

866


^ Byz. turc., II, s. 154. türkcə Kurum (= qurmaq, təsis etməkdən) və ya qorumaq-dan qorum = qala: Qərbi türkcəsində kerim ~ kerem ~ kerm = hasar, qala (buradan kermen və kremlig "Kreml") qala-şəhər, bax: O Pritsak, Eine altaische Bezeichnung für Kiew, s. 8 və ardı.

867


^ A. A. Vasiliev, Bizans İmperatorluğu Tarihi, I, s. 354.

868


^ Qala divarında törən qapısı (Yedikuledə, hazırda qapalı), bax: F. Schweinfürth, İstanbul Su­ru ve Yal­dızlı Kapı, s. 261 və ardı.

869


^ A. A. Vasiliev, həmin yer.

870


^ Böri-tarkan 853-888-ci illəri arasında bir müddət Belqradda bulğar komandanı idi, bax: Byz. turc., II, s. 94.

871


^ Təfsilat üçün bax: İ. Kafesoğlu, XII. Asra Kadar İstanbulun Türkler Tarafından Muhasa­ra­ları, s. 10-14.

872


^ Türkcə Omurtağ = Kartalcık? Bax: Byz. turc, II, s. 154.

873


^ Müqavilənin kitabə mətni, bax: V. Beşevliev, həmin əsər, s. 190-206.

874


^ Təfsilən bax: B. Ögel, Türk Kültür Tarihi, s. 255-276; F. Altheim, Geschichte der Hımnen, V, s. 318-326.

875


^ Bax: G. Fehér, Die İnschrift des Reiterreliefs von Madara, Sofia, 1928; V. Beşevliev, həmin əsər, s. 41-47, 71 və ardı, 95-124, 250 və ardı. (Bulğar-türk dövlətində işlənmiş türkcə ünvan­lar: boyla, içirgü-boyla, ük-boyla, bağa(n), şubigi /cabğu, yabğu?/, tarxan və s.). Bu son əsərdə bulğar-türkləri dövründən qalma 80-ə qədər kitabə tanıdılmışdır. Bunlardan bəzilərinin türkcə tərcümələri, B. Ögel, həmin əsər, s. 274 və ardı.

Madaradakı qaya qabartmasının hansı millətə aid olduğu haqqında ta 1896-cı ildən bəri müx­tə­lif görüşlər irəli sürülmüş, bəziləri bu əsərdə İran-sasani təsiri görmüş, bəziləri də onu əs­ki traklardan qalma bir antic çağ (yunan-Roma) sənət nümunəsi sayaraq, süvarinin məhəlli bir trak tanrısını təmsil etdiyini iddia etmişdir (Təfsilən bax: D. Krandzalov, Les reliefs du cavalier thrace et la tradition problematique de I’histoire Protobulgare, s. 137-151). Qaya qa­bartmaları ənə­­nəsinin sasanilərə bağlana biləcəyi və Balkanlardakı bir əsərdə antik çağ təsirlərinin görü­ləcəyi təbii sayılmaqla bərabər, Madara süvari qabartmasının türk-bulğar sənəti örnəklərindən olduğu dəlilləri ilə ortaya qoyulmuşdur (bax: G. Fehér, A Bolgar-Törökök szerepe es müvel­tségə, s. 34-38). Süvarinin ətrafında yer alan kitabədə mövcud bul­ğar xanlarının adlarından baş­qa G. Fehér qabartmanı sasani və yunan-Roma əsərləri ilə qarşılaşdıraraq, fərqləri, özəlliklə bu türk bəlgələrini göstərmişdir: 1. Süvarinin əlindəki bardaq (türklərdə andiçmə törənində iş­lənən qutsal qab, 2. Tuğ (bax: G. Fehér, s. 37, rəsm 10), 3. Süvarinin saçının uzun kəsilmiş ol­ması, 4. Təsvirdə bir ov səhnəsinin ol­ma­ması. Bun­lara təsvirdə yer verilən iki heyvandan, ümu­miyyətlə köpəyə bənzədilənin, əslində, qurd olması da əlavə edilə bilər (qabartmanın orijinal fotoları diqqətlə incələnsə /bax: G. Fehér, həmin əsər, lövhə XII/ bu heyvanın qurd olduğu anlaşılar: qafa, çənə, quy­ruq), Yuxarıdakı maqalə sahibi Krandzalov 17 il Bolqarıstanda türk-bulğar kültür əsərləri üzərin­də çalışan Fehérin 1940-cı ildə nəşr etdiyi bu kitabı görməmiş ol­malıdır. Qaya qabartma­sında yalnız kitabə üzərində duran və bu kitabənin G. Fehér tərəfin­dən oxunuşunu geniş öl­çüdə dəyişdirərək, fərqli izahlar verən Beşevliev isə kitabədən birinci bölü­mün Tərvəl xan (ölümü: 718), ikinci bölümün Kormesios xan (latınca mənbələrdə Cormesius. türkcə əsli Kormuş, Kurmış (ölümü: 756; bax: Gy. Moravcsik, Byz. turc., II [1958], s. 164), üçüncü bölümün isə Omurtağ xan zamanına aid olduğu və xanlardan ikincisinin kitabədə Kru­mesin (=Krum, Krumış, ölümü: 814. Adın digər şəkilləri: Krumes, Krumos, Krummos, latın mən­bələrində Crumas, Crumnus, slavyanca Krumi və s., bax: Byz. turc., II, s. 174) olaraq yazı­lan adın Kormus ola biləcəyi düşüncəsindədir (bax: V. Beşevliev, Die proto­bulgarischən In­schriften, s. 99, 115).

876


^ Nadirən türkcə (bax: J. Deny, Une inscription en langue proto-bulgare découverte á Pre­slav, s. 235-239; İ.Venedikov, Trois inscriptions protobulgares, 1950, bax: V. Beşevliev, Les ins­­­­c­riptions..., s.874, qeyd 1), Orxon yazısı ilə (Fr. Altheim, Geschichte der Hunnen, I, s. 260).

877


^ Boris=əsli türkcə, barıs, parıs=pars və ya böri, bax: K. H. Menges, Altaic Elements..., s. 115 və ardı. Xristian olunca Mixael adını aldığı bilinir (Boris Mikhael bax: Byz. turc, II, s. 93).

878


^ G. Fehér, A Bolgar-Törökök szerepe és müvltsége, s. 72; V. Beşevliev, Les inscriptions protobulgares, XXIX-XXX, s. 479.

879


^ Bax: N. Zlatarsky, Sem. Kona., IV, s. 67 və ardı.

880


^ Türklərin "xan" ünvanı da Borisin xələfi Simeon (893-917) tərəfindən "çar"a çevrildi (bax: F. Lot, Les invasions Barbares, s. 228). Proto-bulğarların kültürü haqda ümumi bilgilər üçün bax: C. Fehér, Les monuments..., Arc. Hung. VII. Yenə onun: Türko-Bulgar, Macar ve Bunlara Akraba Milletlerin Kültürü, s. 290-320. Bütün bu bəlgələrə rəğmən oğur-bulğar­ların monqol kökündən iranlı (!) bir qövm olduğu və dillərinin də türkcə dışında bir altaylı (!) dildən törəyə biləcəyi haqqında bəzi rus (Xalıkov, Genin və b.) alimlərin ciddiyyət dışı iddiaları üçün bax: P. B. Golden, Khazar studies, 1, s. 47 və ardı.

881


^ 1974-1975-ci illərdə aparılan qazıntılarda 1177-ci ildə qurulduğu anlaşılan Kazan şəhər-qa­lasının xərabələri ortaya çıxarılmışdır. Bax: A.H. Halikov, Kazan Nerede ve Ne Za­man Mey­da­na Gelmiş?, s. 44-54. Kazan adı, ehtimal ki, burada irəli sürüldüyü kimi, türkcə "hüdud böl­gə­si" və ya "hüdud xəttiı" mənasına gəlməkdədir.

882


^ Təfsilat üçün bax: A. Y. Yakubovskiy, Altın Ordu ve İnhitatı, s. 7-14; A.N. Kurat, Karade­niz Kuzeyi Türk Kavimleri ve Devletleri.., s. 112-115.

883


^ İbn Fadlan Seyahetnamesi, s. 74; Hudüd..., s. 460 və ardı.

884


^ Səyahətnamə bir neçə dəfə nəşr edilmiş və açıqlamalara mövzu olmuşdur: Z. V. Togan, İbn Fadlans Reisebericht, ZDMG, Leipzig 1939 (1968, 2); H. Ritter, Zum Text von İbn Fad­lans Re­i­sebericht, ZDMG, 1942, s. 98-126; K. Czeglédy, Act. Or. I. Bp. 1951, s. 217-260, bax: TM. X, 1953, s. 406 və ardı. Ayrıca nəşr və rusca açıqlama: Kraçkovsky, Leningrad 1939; fak­si­mile və açıqlamalar: A.P. Kowalski, Kharkov, 1956. Qeydlərlə S. Dahhan, Dəməşq, 1959, fars­ca tərc. Tehran, 1967. Ayrıca bax: Minorsky, Mervezî, s. 110-116. Səyahətna­mə­nin türkcə tərcü­məsi: İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 2, 1954, s. 59-80; İtil bulğarları ilə ilgili bölü­münün nəş­­ri və türk. tərc: A.N.Kurat, həmin əsər, s. 312- 322. X əsrdə İtil dövlətinin coğrafi və etnik du­rumu (burtas, barsula?, asgil? qövmləri) haqda bax: V. Minorsky, Hu­dûd..., s. 162,460-465.

885


^ Bax: K. Czeglédy, Yıltavar Unvanı, s. 173-187; Németh, HMK s. 213.

886


^ 1024-cü ildə Sultan Mahmud Qəznəviyə qiymətli hədiyyələrlə göndərilən bulğar elçisi, bax: Minorsky, , s. 110 və ardı.

887


^ XIV əsrin əvvəllərinə aid ərəb hərfləri ilə yazılı məzar daşı kitabələrindən örnəklər; bax: A. N. Kurat, həmin əsər, s. 322 və ardı.

888


^ Gy. Németh, HMK s. 306 və ardı.

889


^ K. Czeglédy, Nomád népek., s. 97-109; A. N. Kurat, həmin əsər, s. 117 və ardı, O. Pritsak, Bolgaro-Tschuvaschica, s. 274-314; İA, mad. Bulgar; J. Benzing, PH. T. Fund., II s. 842 və ardı; L. Rásonyi, həmin əsər, s. 97 və ardı. İtil Bulğariyasmdakı qazıntılarda əldə edilən arxeo­loji məlzəmə üçün bax: B. Ogel, Türk Kültür Tarihi, s. 239-253.