TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
İSLAM - TÜRK DÖVRÜNDƏ TÜRK KÜLTÜRÜ(*)
Türk tarixinin bu s
əfhəsində qurulan siyasi təşəkküllər artıq tam bir
"boz
qır eli" sayılmaz. Sosial durum, iqtisadi həyat, idari və hərbi yönlərdən ol-
duğu kimi, dil, ədəbiyat, sənət etibarilə də türklər yeni bölgə və kültür şərtləri-
nin g
ərəklərinə uymuşlar, dolayısıyla əskisindən olduqca fərqli bir hüviyyətə bü-
rünmü
şlər. Bu şərtlərdən biri islamiyyətin dünyəvi fəaliyyəti nizamlayan kitablı
bir din olmas
ı, digəri də yerli xalqın islami əqidə və müəssisələrlə birlikdə əski
İran (sasani) gələnəklərindən bir qismini yaşatmaqda davam etməsidir. Türklər
yuxar
ıda dəfələrcə qeyd edildiyi kimi, davranışlarını çevrənin siyasi, sosial və
kültür
əl durumuna görə nizamlamaqda mahir olduqlarından idarə etdikləri böl-
g
ələrdə müsləman kütlələrin alışmış olduğu gələnək və quruluşlara müdaxilə et-
m
əmişlər. Bu münvalla sosial təbəqələşmənin davamı, xalq dili olan farsca ilə
Quran dili olan
ərəbcənin danışma və yazışmada, ədəbiyatda, dini və elmi əsər-
l
ərdə işlədilməsi, türk idarəçilər tərəfindən islami adlar, ünvan və ləqəblər götü-
rülməsi, mövcud hökumət təşkilatının qorunması, dövləti qoruma xidmətinə yerli
ünsürlərin cəlb edilməsi, islami inanc və idealların dövlətdə üstün mənəvi güc du-
rumuna yüks
əlməsi bu türk siyasi təşəkküllərinin özəllikləri olmuşdur.
F
əqət bu türk dövlətləri tam bir "islam dövləti" də deyildir. Aradakı
f
ərqlər təməldə və özdə olduğu üçün mühümdür. Türk-islam dövlətinin islam
_______________
(*)
Burada XIV
əsrə qədər olan islam-türk dövlət və topluluqlarındakı türk kültürünün is-
lam çevr
əsində göstərdiyi inkişafa qısaca təmas edilmişdir. Ancaq türk aydınlarının ol-
duqca y
axşı bildiyi və ehtiyac halında "İslam Ensiklopediyası"ndan və digər türkcə
n
əşrlərdən çox geniş bilgi almaq mümkün olduğu üçün bu dövr haqqındakı tarixi mə-
lumat t
əkrarlanmamış, sadəcə bəzi mühüm yeni biblioqrafiya verilmişdir. Buradakı açıqla-
malar
ımıza dayanılaraq XIV əsrdən sonrakı türk-islam siyasi quruluş və topluluqlarında
davam ed
ən milli kültürün sosial, hərbi, iqtisadi, dini, hüquqi yanları ilə asanlıqla təsbit
edil
ə biləcəyi qənaətindəyik.
386
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
dövl
ətindən ayrıldığı nöqtələr özəlliklə hökmranlıq anlayışı, dövlətdə hərbi xa-
rakter, dini davran
ış, torpaq rejimi və sosial haqlarda özünü göstərir. O halda bu
türk dövl
ətləri islam dininin hakim olduğu ölkələrdə mövcud "kültür çevrəsi"
d
əyərləri ilə bozqır türk siyasi, sosial, hüquqi örf və gələnəklərinin bir-biri ilə
q
aynaşdığı, öxünəməxsus xarakterə sahib olduğu təşəkküllərdir.
Bu q
aynaşma əslində çox da asan olmamış, uzun bir keçid mərhələsini
g
ərəkdirmişdir. Türklərin tək-tək və ya kiçik ailələr halında xilafət xidmətinə
girm
ələri bir yana buraxılsa, ilk islam-türk siyasi quruluşu olan qaraxanilər za-
man
ı bu keçidin dövlət səviyyəsindəki dövrəsini təşkil edir. Gerçəkdən də Orta
Asiyada
xalqı yüzdə-yüzə yaxın türk əsilli bir sahədə qurulduğu üçün siyasi,
ictimai
və hüquqi yöndən türk olan bu dövlət dini baxımdan islamiyyəti təmsil
etm
əklə türk-islam cəmiyyəti tipinə doğru körpü vəzifəsini yerinə yetirmiş olur-
du.
İnkişaf səlcuqlularla tamamlandı. Öncəki qəznəvi dövlətində bu nəticə alı-
na bilm
əzdi, çünki yabançı etnik kütlə üzərində ancaq incə bir təbəqə meyda-
na g
ətirən və islam dünyasının kənarında fəaliyyətə keçən qəznəvi idarəçiləri-
nin bir yandan yerli
ünsürə dayanmaq məcburiyyəti, digər tərəfdən siyasətlə-
rinin daha çox d
ışa (Hindistana) dönük olması onları belə bir imkandan məh-
rum buraxm
ışdı. Halbuki səlcuqlu dövləti müsəlman ölkələrin ortasında qurul-
muş və bütün siyasi, iqtisadi, dini icraatı doğrudan-doğruya bu məmləkətlərin
m
əsələlərinə, türk və yerli müsəlman xalqın arzu və ehtiyaclarının təmin edil-
məsinə yönəlmişdi. Beləliklə, bu qaynaşmanı gerçəkləşdirmək surətilə türk-is-
lam
dövlət və cəmiyyətini meydana gətirməyi bacaran Böyük Səlcuqlu impe-
riyası
1
sonrak
ı min illık tarixə damğasını vuran bir böyük çağ vəsfini daşımaq-
dad
ır.
1
Bu q
aynaşmanı XI əsrin ikinci yarısından etibarən toplum həyatının hər səfhəsində: döv-
l
ət anlayışı, təşkilatı, dil (bax: DLT), iqtisadi fəaliyyət və s. görmək mümkündür.
387
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
1.HÖKMRANLIQ
a.Ü m u m i v
ə z i y y ə t
Qaraxani
dövlətində "arslan xan" ünvanlı "böyük xaqan" ölkənin şər-
qini, onun yüks
ək hakimiyyəti altında "buğra xan" ünvanlı digər bir xan da qər-
bi idar
ə edirdi. Buğra xan tamğaç (tafğaç, tabğaç) xan ünvanını daşıyırdı. Son-
ra "ilig (elig) "
və "təgin" deyə anılan şahzadələr gəlirdi. Sonuncular arasında yı-
nal-t
əgin, yığan-təgin kimi qədəmələr vardı. Təginlikdən eligliyə, sonra buğra
xan
lığa və nəhayət arslan xanlığa yüksəlmək surətilə məmləkəti idarə edən
xan
ədan üzvləri bölgələrinin mərkəzlərində (Balasağun, Özkənd, Kaşğar,
Say
ram, İlak, Buxara və s.) hərbi qüvvə saxlayır və mərkəzi hökumətin izni
il
ə öz adlarına pul kəsdirirdilər. Paytaxtda xaqanlara vəkalət edənlər ərkin,
sağun kimi ünvanlar alırdılar. Kaşğarinin verdiyi bilgiyə görə
2
, b
aşında xalq
aras
ından yetişmiş vəzirlərə verilən "yuğruş" ünvanlı
3
bir zat
ın durduğu bir
döv
lət məclisi vardı. Bu heyət ilə xaqan arasındakı irtibatı tayanğu
4
təmin
edir, m
əmləkət içi və dışı yazılı münasibətlər bitigçi tərəfindən, maliyyə işləri
ağıçı tərəfindən düzənlənirdi. Hətta əski "ügə" ünvanı belə davam etməkdə
idi
5
. Xatun da xaqan
qədər söz sahibi idi
6
. Görünür ki, qaraxani
dövlətində
idar
ə bozqır elinin davamı mahiyyətində idi. Yalnız təşkilatın üst qədəmələ-
rind
ə əski xaqan yerinə arslan xan, yabğu yerinə buğra xan, şad yerinə ilig
(yilig, elig) xan kimi
bəzi istilah dəyişikliyi olmuşdu. İslami baxımdan görünən
2
DLT, III, s. 41.
3
Bax: M.F. Köprülü, Eski Türk Unvanlarına Âit Notlar, THİT Mec. II, s. 25-28, Alman-
cası, KCsA Suppl., 1939, s. 327-344.
4
Hâcib, ulu hâcib, bax: İ. Kafesoğlu, Harezmşahlar Devleti Tarihi, s. 158, qeyd 99; G.
Clauson, Turkish, s. 570a.
5
Bax: Abû'l Fazl Bayhakî, Târih-
i Bayhakî, neşr. Ganî-Fayyâz, Tahran, 1324. s. 496; G.
Doerfer, Die Türkische und..., I, s. 157.
6
Bax: KB, beyt, 109; Nizâmül-mülk, Siyâset-
nâme, neşr. M. A. Köymen, Ankara 1976, s.
164 v
ə ardı.
388
Dostları ilə paylaş: |