TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
3. XALQ V
Ə TORPAQ
Türk idar
əçiləri yerli əhalinin işlərinə və yaşayış tərzlərinə doğrudan
doğruya müdaxilə etmədikləri üçün türk-islam dövlətləri zamanında sosial du-
rum ümum
iyyətlə əski dövr görünüşünü mühafizə etmişdi. Dövlət məmur- luq-
lar
ı əksərən irsiliyə dayanmaqda olub
50
iqtidar d
əyişmələrində dəxi çox vaxt
eyni ail
ədə qalır; mali baxımdan müxtəlif əyalət və mərkəzlərdə, daha zi-
yad
ə məhəlli şərtlər və gələnəklər göz önündə tutulurdu. Şəhərlərdə idari
məqam sahibi olmanın və ya mali gücün verdiyi imkanlar dolayısıyla nüfuz
qazanan böyük ail
ələr davam edirdi
51
. K
əndlərdə dehqanlar da belə idi. Nüfuz-
lu
digər bir zümrə də din adamları idi. Bunlar hər tərəfdə yayğın hənəfi, şafii
məzhəblərindəki xalq üzərində, seyidlər və şəriflər isə bilxassə Bağdad, Bəs-
r
ə və Bəhreyn bölgələrində qələbəlik olan şiələr üzərində çox təsirli idilər.
Şəhər və qəsəbələrdə orta və kiçik tüccarlar, əsnaf, dükançı, kiçik sənət ərba-
b
ı ayrı-ayrı lojalar təşkil etmişdilər. Əhali ümumiyyətlə hənəfi, şafii "rəis"lərin,
şiələr "nəqib"lərin ətrafında toplanmış olub, böyük mərkəzlərdə işsiz-gücsüz
taq
ımı da öz aralarında təşkilatlı halda idilər. Savaş zamanlarında "mütəviyyə"
v
ə ya "haşər" olaraq orduya qatılan bu sonuncular rindlər, əyyarlar, səttarlar və
s. kimi dürlü isiml
ər altında sufiyanə bir həyat yaşayırdılar. Ova, qır, tarlalarda
çal
ışan köylü isə torpaqlarının xas və ya iqta durumuna görə dövlətin himayə-
sind
ə keçimini davam etdirirdi. Kəndlilər hüquqi yöndən şəhər əhalisi qədər
hür olub,
əllərindəki torpaqlara işləyə bildikləri müddətcə vərasət yolu ilə sahib
olduqlar
ından qarın toxluğuna çalışdırılan işçi durumunda deyildilər.
Qələbəlik türk kütlələrinin də Orta Şərq və Aralıq dənizi bölgəsinin so-
sial
və iqtisadi şərtləri içində getdikcə kəndliləşərək yerləşik tərzə yatqın-
laşdığı türk-islam dövlətlərində ev, həyət, ağıl kimi əmlak özəl mülkiyyətə
daxil olsa da,
əkilən ərazi və ormanlar -bozqır elindəki otlaq və yaylaqlar ki-
50
M
əsələn, Nizamülmülkün ailəsi üçün bax: Xondemir, Düstur ul-vüzəra, nəşr edən S.
N
əfisi, Tehran, 1317ş., s. 149-167, 187 və ardı.
51
M
əsələn, Beyhəq şəhəri üçün bax: İbn Fındık, Tarih-i Bayhak, nəşr edən A. Bəhmənyar,
Tehran, 1317 ş.
və Buxarada Al-i Burhan, bax: İA, mad.
406
TÜRK M
İLLİ KÜLTÜRÜ
mi
dövlət malı idi. Ölkə ərazisi xas, iqta, xəraci olmaq üzrə 3-ə ayrılmış,
saraya aid xaslar d
ışındaki torpaqlar iqta ərazisi olaraq ordu mənsubları ara-
s
ında bölüşdürülmüşdü. Buralarda qəsəbələrdən ən kiçik yaşayış yerlərinə
qədər vergiyə tabe əhali ilə hər kəsin vergiyə tabe varlığı qeyd və təsbit edi-
l
ərək, səri və örfi vergilər halında yığılırdı. Xas və xəraci torpaqlardan əldə
edil
ən pul dövlət xəzinəsinə yatırılır, iqta ərazisinin vergiləri də iqta sahiblə-
rin
ə ödənirdi.
İqtalarda çalışan "rəiyyət"dən (kəndli, əkinçi) alınacaq vergi nisbəti
bölg
əsinə, istehsal maddəsi cinsinə və verimlilik dərəcəsinə görə, hər il di-
van d
əftərlərində göstərilmək üzrə "böyük divan" tərəfindən təsbit edilirdi.
İqta sahibləri bu miqdardakı vergidən ("mali-haqq") artığını ala bilməzdilər.
İfrat tələblər halında və ya rəiyyətin mülkünə əl uzadıldığı və ya ailə toxu-
nulmazl
ığına təcavüz edildiyi zamanlar kəndli və əkinçi "böyük divan"a və
h
ətta doğrudan-doğruya sultana şikayət edə bilər, iqta sahibindən büsbütün
x
oşnud deyilsə başqa yerə göçə bilərdi
52
.
Misirdə ən-Nasir Məhəmməd
digər ərazilər arasında iqtanın da illik gəlirlərini "misal" deyilən sənədlərlə
t
əsbit etdirmiş, beləliklə, kəndliyə basqı yollarını daha da qapatmış və bu,
Misir türk dövl
ətinin sonuna qədər davam etmişdi.
Böyük
səlcuqlu imperiyası çağında başlamış olduğunu göstərdiyimiz
hərbi iqta üsulu türk-islam topluluqlarının hərbi olduğu qədər idari və hü-
quqi
ən sağlam təməllərindən birini təşkil edirdi.
Anadolu səlcuqlu dövlə-
tind
ə monqol istilası üzündən düzən pozulunca iqta ərazilərinin "yurdluq"
(mülk) hal
ına gətirilməsi, yəni "miri" torpaq rejiminin soysuzlaşması ordu-
nun dağılmasına, iqtasız qalan sipahilərin çıxardığı hüzursuzluq dövlətin
çökm
əsində başlıca səbəb olmuşdur
53
.
Türk-islam
dövlətlərində bozqırlı türkün
kəndli kültürünə doğru
meyl etməsində başlıca amillərdən olan iqtisadi duruma gəlincə, türklərin
meydana g
ətirdiyi siyasi istiqrar və qüdrətli orduların nəzarətində işləyən
münt
əzəm təşkilat, ticarət yollarının qorunması Orta Asiya-Şərqi Avropa
aras
ında və yenə Uzaq Şərq-Hindistan-Aralıq dənizi limanları-Avropa ara-
s
ındakı ticari fəaliyyəti sürətləndirmiş, dövlətlərə böyük maliyyə dəstəyi
52
Bax: Nizam'ül-Mülk, Siyas
ətnamə, fəsil 5, 38; türk. tərc. M. A. Köymen, Ankara, 1982, s. 41,
170.
53
Bax: O. Turan, Türkiye
Selçuklularında Toprak Hukuku, Belleten, sayı 47, 1948, s. 554; İA,
mad.
Kılıç Arslan, IV.
407