İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

təmin etmişdi. Türk dövlət və imperatorluqlarında məlzəmə, təchizat, savaş 

al

ətləri baxımından tam və çoxsaylı orduların təşkili, bayramlarda, düyün-

l

ərdə, rəsmi ziyafətlərdə mənbələrimizin göstərdiyi ehtişam və böyük məs-

r

əflər rifahı  və  zənginliyi,  eyni  zamanda  xalq  arasında  keçim darlığından 

doğan  bir hərəkətdən bəhs  edilməməsi  iqtisadi  müvazinətin varlığını  gös-

t

ərir. Bu xüsuslar  kəsdirilən  pullardan  da  anlaşılmaqdadır.  Səlcuqlu  impe-

riyasında Tuğrul bəy, Alp Arslan, Məlikşah, Səncər altın pul kəsdirmişlər, 

Kirman  

səlcuqlu məliki Kavurdun pulu ("Nəqdi-Kavurdi) 150 il sonra dəxi 

d

əyərini qorumuşdur. Ərbildə Gök-börü belə qızıl pul zərb etmişdi. Bu yön-

d

ən səlcuqlu dövrünün parlaq çağı olan Sultan Məlikşah zamanında dövlət 

g

əlirlərinin  yekunu bugünkü  hesabla bəlkə  trilyonlardan  çox idi. Bilxassə 

xaçl

ı səfərlərinin sarsıntıya uğratdığı Anadolu və Suriya iqtisadiyyatının is-

tilaç

ı  xaçlı  ehtirası  sürətini  kəsdiyi  tarixlərdə  canlanması  və  Anadolunun 

qit

ələr arası tranzit mərkəzi olmaq baxımından böyük dəyərini təqdir edərək 

hərbi, ticari siyasətlərini bu əsasa görə quran səlcuqlu sultanları sayəsində 

ol

kə daha güclü olaraq inkişaf etmiş və Türkiyə keçmişində bəlkə ən firavan 

dövrünü 

yaşamışdır. Qızıl pul kəsdirən Sultan Qılıc Arslan II ilə yüksək sə-

viyy

əyə çatdığı görünən iqtisadi inkişafı geniş abadlıq fəaliyyətindən və ya-

z

ılı vəsiqələrdən başqa, yurdu başdan-başa örtən karvansaraylardan da anla-

maq mümkündür. O tarixd

ə Anadolu nüfusunun böyük əksəriyyətini meyda-

na g

ətirən türklər ənənəvi heyvandarlıq dışında əsnaf, sənətkar, nəqliyyəçi, 

i

şçi və s. olaraq bütün iqtisadi həyata qatılmışlar, bunun nəticəsində vaxtilə 

dar divarlar içind

ə birər qaladan ibarət olan qəsəbələr böyümüş, genişlənmiş 

və  Konya, Amasya, Tokat, Kayseri,  Ərzurum, Harput, Ankara,  sahillərdə 

Samsun, Sinop, Antalya v

ə başqa şəhərlər, qapalı çarşıları, camiləri, mədrə-

s

ələri və imarətxana, darüşşəfa, xəstəxana kimi kültürəl və sosial təsisləri ilə 

bir

ər mərkəzi  türk-islam bəldəsi  halında  yüksəlmişlər, bunlardan Aksaray, 

K

ırşəhir,  Əlaiyə  (Alanya)  və  türkçə  adlar  daşıyan daha bir  çoxları  türklər 

tərəfindən qurulmuşlar. 

Bu  türk-islam 

dövlətlərində  iqtisadi  fəaliyyətin  doğrudan-doğruya 

müs

əlman türklərə intiqalının başqa mühüm bir səbəbi də abbasi xəlifəsi ən- 

Nasirli-dinillah

ın rəhbərliyi altında bütün islam ölkələrində qurulmasına ça-

l

ışılan və son dərəcədə düzənli və intizamlı olaraq yürüdülən lojalar tərzin-

d

əki  əxilik təşkilatıdır.  Qeyri-müslimlərə  qapalı  olan bu təşkilat  müsəlman 

m

əslək ərbabına bir növ imtiyaz təmin etdiyindən bir yandan türklərin şəhər 

408 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

iqtisadiyyat

ına girmələrini asanlaşdırmış, digər tərəfdən müxtəlif sənət və iş 

sahələrində  çalışan, fəqət lojalar dışında qaldıqları üçün dürlü çətinliklərlə 

q

arşılaşan  qeyri-müslim  ünsürün  özlüyündən  böyük  ölçüdə  islamlaşmasını 

təmin  etmişdir. Çünki, bilindiyi  üzrə, Anadolunun  türkləşməsində  basqı, 

göçürm

ə və öldürmə olmadığı kimi, islamlaşmasında da siyasi və idari hər  

han

sı bir zorakılıq barədə söz ola bilməz

54

. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

54

 T

əfsilən bax: İA, mad.  Selçuklular, VI, 1, 2. 

 

409 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

 

 

 

 

4. 

DİNİ HƏYAT 

 

 

             a. D i n  s i y a s 

ə t i 

 

H

ələ IX əsrin ortalarında Balasağun dolaylarında 10 min evlik türk 

(türkm

ən=qarluq) kütləsinin  müsəlman olması  ilə  başlayan  türklərin Orta 

Şərqdə təsirli bir siyasi güc halına gəldikləri dövrdə bölgə kültür çevrəsinin 

ən mühüm ünsürü, şübhəsiz, din idi. İslamın yerinə yetirilməsi gərəkli va-

cib

ələri  arasında başlıcası  da bu dini  yaymaqdı.  Əsasən "cihad" anlayışı 

türkl

ərin fütuhat fəlsəfəsinə uyğun gəlir, fateh ruhlarını oxşayırdı. Bu səbəb-

l

ərlə  qaraxanilər yalnız Mavəraünnəhrin  əski  kültür mərkəzləri  Buxara və 

S

əmərqənddə  deyil, daha şərqdə,  Kaşğar  və  dolaylarında  islamiyyəti  yay-

ğınlaşdıran qurumlar meydana gətirdikləri kimi, bu uğurda mücadilələrə də 

giri

şirdilər. XI əsrin ikinci yarısında İli-Yama çayları arasında yaşayan qey-

ri-müslim basm

ıl, yabaku boyları  ilə  çarpışmışdılar

55

.  İç  Asiyanın  dağlıq 

bölg

ələrindən gələn izdihamlı türklərə də islamlaşmaları üçün xanlıq ərazi-

sind

ə yer verilmişdi. Qaraxani idarəçiləri bu baxımdan daha ziyadə uyğurla-

r

ı hədəf almaqda idilər, zira manixeist və  buddist olan bu türk topluluğunu 

haq yoluna g

ətirilməsi gərəkli "zındıq"lar olaraq görürdülər

56

. Q

əznəvilərdə 

dövl

ət-xalq birliyini təmin edən yeganə ünsür islamiyyət olduğu üçün mü-

s

əlmanlıq tərəfi ağır basan bu türk dövlətinin əfqanlar və gurlarla aparılan 

ç

ətin  savaşların qayəsi  onları  islamiyyətə  qazanmaqdı

57

. Ayr

ıca  rafızi  kar-

matil

ərlə də mücadilə edən qəznəvilər ən böyük uğura, şübhəsiz ki, Şimali 

55

 DLT, III, s. 281. 

56

 T

əfsilən bax: T. Banguoğlu, Uygurlar ve Uygurca Üzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıl-

lığı, 1958, s. 87-113. 

57

 

Sultan Mahmudun İç Asiya uyğur dövləti ilə münasibət qurmaq üçün onların islamiyyəti 

q

əbul etməsi gərəkdiyi haqqında uyğur xanına məktubu üçün bax: Minorsky-Mervezi, s. 

21; ayrıca təfsilən, Ö. İzgi, Uygur, Gazne, Kitanlar Arasındakı Münasebetler, Tarih Ens. 

Dergisi, sayı 7-8, 1977, s. 11 və ardı. 

410 

                                                 

---