Inocte 2017
International New Tendencies Congress in Ottoman Researches
September 12-14, 2017 Baku
91
TUNA VİLAYETİ VE RUMELİ’NİN DİĞER VİLAYETLERİNDE ÇERKESLER
ARASINDA KÖLELİK İZLERİ
Redzeb SKRİJELJ
*
ÖZET
Araştırmamızın konusu, Çerkes muhacirlerin Tuna çatalağızı bölgesine yerleşmesi
sürecidir. Tuna Vilayeti’ne yerleşme (1864-1878) en büyük derecede Dobruca bölgesinde ve
Köstence kırsalında gerçekleşmiştir ki burada, Kafkas mültecileri ve diğer muhacirler tarafından
Mecidiye şehri kurulmuştur. Tulça Sancak’ında kurulan bu yerleşim birimi ziyade Vilayet’in
kalan 6 sancağında da yerleşme süreci devam etmiştir. Muhacir hizmetleri tarafından 1864 yılın
sonuna kadar 1000 ev inşa edildikten sonra şehirdeki muhacirlerin sayısı 15-20.000 kişiye
ulaşmıştır. Çerkesler göçün devam ederken kölelerin sayısı da artış göstermiştir. Bunun sebebi
de aile reislerin ve velilerin savaş esnasında büyük zarar görmesiydi. Bu şekilde büyük sayıda
yetim kölelik durumuna gelmiştir ki genelde Osmanlı bakanlıkların yükümlülüğü altına
alındıktan sonra ‘çiftlik hayvanları’ misali bir bölgeden diğer bölgeye taşınmışlardır. Bu şartlar
altında Osmanlı Devleti, 24 Temmuz 1864 tarihinde serbest vatandaşlık hakkını
kaybeden veya
kölelik durumunda bulunan kişilerle ticaretin gözden geçirilmesini öngören özel karar
getirmiştir. Çerkeslerin yerleşmesiyle birlikte kölelik ticareti sadece ‘dış ticaret’ olmaktan ziyade
çokaşiretli toplumun iç etkinliğine dönüşmeye başlamıştır. Anavatanlarında bile köleliğin gerçek
anlamda gelişmemiş olmasına rağmen, Sadrazam’ın Sultan’a 30 Mart 1867 tarihinde yazmış
olduğu mektuba göre savaş sonucu olarak kovulan 150 bin Çerkes kölelik durumuna
getirilmiştir. Bu korkunç durum, köle tüccarları ve diğer ahlaksız bireyler tarafından insafsızca
kullanılmıştır ki böylece büyük sayıda ebeveyn kendi çocuklarını köleliğe indirgemiştir. Köle
ticareti ve kölelerin akıbeti tarih bilim adamları tarafından uzun zaman boyunca
incelenmemiştir. Yetkili Osmanlı görevlileri mültecilerin yeni olagelen, özellikle kandırılmış
çocukların durumunu gözden geçirmek ve evlerine geri dönmek konusunda yardım etmek için
devlet tarafından üstlenmiştir. Maalesef, Çerkes ailelerin Bâb-ı Âli adresine göndermiş oldukları
itirazların içeriğine göre köle tüccarları değişik sahtecilik vasıtasıyla önceden andığımız
komutanın etkili şekilde uygulamasını önermeye başarmışlardır. Gönderilmiş itirazlarda
komutanın suistimali anlaşılmaktadır: ‘özgür mühacirler pazarlarda kurbanlar gibi satın alınıyor
ve satılıyor’. İtirazcılar köle tücarlarının en ciddi şekilde cezalandırılmasını istemişlerdir.
Hükümet, çocuklarını isteyerek, Şeriyat ilkelerine tamamen aykırı olarak satan velilerin bu kötü
uygulamalarını yasallaştırmaya çalışmıştır. Büyük sayıda kölenin muhacirlikten önce özgür
olduğunu kanıtlamak sürecinde Şeriyat mahkemelerinde yüce sorunlar yaşanmıştır. Bu
sebeplerden ötürü 1866 yılın Eylül ayında yeni kanun getirilmiştir. Bu yasaya göre ailesi ve
akrabaları özgür olan her köle serbest edilecek.Devlet, olagelmiş herhangi bir vakayı köle
sahipleri lehine çözmeye yatkınlık gösteren ve bu kişilere sürekli destek veren Şeriyat
mahkemeleri elinden karar getirme yetkisini kaldırmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun bileşik
siyasi ve iktisadi durumu, Batı Rumeli bölgesinde, özellikle Kosova’da büyük sayıda köle
*
Prof. Dr., Novi
Pazar Devlet Üniversitesi, Sancak, email:
rekasancak@gmail.com
, SIRBİSTAN
CUMHURİYETİ
Inocte 2017
International New Tendencies Congress in Ottoman Researches
September 12-14, 2017 Baku
93
BAKI MILYONÇUSU, MAARIFPƏRVƏR XEYRIYYƏÇI HACI ZEYNALABDIN
TAĞIYEVIN TÜRK SULTANINA HƏDIYYƏSI
Rüfət Lətif oğlu HÜSEYNZADƏ
*
ÖZET
XX əsrin əvvəllərində 1907-ci ildə müqəddəs Qurani-Kərimin təfsirini Azərbaycan dilinə
tərcümə etdirən Bakı milyonçusu, xeyriyyəçi, maarifpərvər şəxsiyyət Hacı Zeynalabdin Tağıyev
olmuşdur. Quranın təfsirini tərcümə edənlər Bakı Quberniya Qazisi Məhəmməd Kərim
Cəfərzadə və məşhur din xadimi Axund Əbu Turab olmuşdur. Bu təfsir üç cilddə - "Kəşfül-
Həqayiq" ("Həqiqətlərin Kəşfi") adı ilə "Kaspi" mətbəəsində çap edilmişdir.
H.Z.Tağıyev üç cilddə nəşr etdirdiyi bu müqəddəs kitabı 1907-ci ildə bir nüsxəsini türk
sultanı Sultan Əbdül Həmidə hədiyyə olaraq göndərmişdir.
Sultana göndərilən bu hədiyyyə, xüsusi nüsxə olaraq qızıl suyu ilə yazılmış, almaz qaşlarla
bəzədilmiş və qalın gümüş qutuda yerləşdirilərək Xeyriyyə Cəmiyyətinin üzvü müəllim və
pedaqoq, görkəmli şair, ictimai xadim Abdulla Şaiqin qardaşı Axund Yusif Talıbzadə (Yusif Ziya
adı ilə də məşhurdur) tərəfindən 1907-ci ilin 19 avqustunda Sultan Əbdül Həmidə çatdırılmışdır.
Axund Yusif Talıbzadə İstanbulda olduğu qısa müddət ərzində hökümət tərəfindən onu
gəzdirmək üçün İstanbulda yaşayan ziyalı Cəlal Ünsizadə bələdçilik etmişidr. Qonaq elm,
təhsil və mədəniyyət ocaqlarında olmuş, qız və oğlan məktəblərini, tibb institutunu, digər
mədəni-maarif müəssisələrini ziyarət etmişdir.
İstanbula edilən bu
ziyarət Bakı “Xeyriyyə” cəmiyyətinin İstanbul təşkilatları ilə sıx
əlaqə və əməkdaşlığına təkan vermiş və deyə bilərik ki, iki qardaş ölkənin gələcək
münasibətlərinin qurulması üçün bir təməl olmuşdur.
Anahtar Kelimeler: H.Z.Tağıyev, Əbu Turab, Məhəmməd Kərim Cəfərzadə, Quran,
tərcümə, Axund Yusif Talıbzadə, Sultan Əbdülhəmid.
*
Prof., Azərbaycan Dövlət
Pedaqoji Universiteti, email:
prof.rufat@mail.ru
, AZERBAYCAN