37
nəzərdə tutulan fəaliyyətlər həmin zonanın Ģəraitinə uyğun aparılmalıdır. Məsələn,
heyvanların cins tərkibinin yaxĢılaĢdırılması məqsədilə xaricdən gətirilən inəklər
gətirildiyi yerin iqlim Ģəraitinə uyğun
olma
lıdır. Bununla yanaĢı, heyvandarlıqda
tükənməz yem bazasının yaradılması üçün əlveriĢli torpaq
-
iqlim Ģəraiti mövcud
olmalıdır. Deməli, bitkiçilik sahəsi kimi heyvandarlıq sahəsinin inkiĢafında da iqlimin rolu
böyükdür.
Hazırda yer üzərində 1000
-
ə qədər qaramal, 250 at, 232 quĢ, 160 qoyun, 20 keçi,
20 camıĢ və 127 zebu cinsi var. Bu cinslər hər bir yerin torpaq
-
iqlim Ģəraitinə
uyğunlaĢmasından asılı olaraq, zonalar üzrə müəyyən yayılma areallarına malikdirlər.
Məsələn, zebu və zebu növlü mallar cənub ölkələrində isti iqlim və çətin yem Ģəraitinə
uyğunlaĢmıĢdır. Qoyunlar isti, quru havaya davamlıdır.
Qoyunlar yetiĢdirildiyi yerin coğrafi iqlim Ģəraitinə əsasən saxlanılıb bəslənir.
Azərbaycan respublikasında coğrafi iqlim Ģəraiti və relyef quruluĢundan asılı olaraq
,
qoyunçuluq köçəri vəziyyətdə aparılır. May ayından baĢlayaraq respublikamızın aran
rayonlarında bərk istilər baĢlayır və nəticədə otlaqda bitən yaĢıl otlar yanıb tələf olur.
Bu dövr çox isti olduğundan və otlağın yanıb tələf olması ilə əlaqədar olaraq qoyunlar
dağlıq zonalara köçürülür. Burada sentyabrın birinci on günlüyünün axırına kimi təbii
otlaqda, çəmənlikdə bəslənir. Sentyabrın 15
-
dən sonra yavaĢ
-
yavaĢ havalar
soyuduğundan qoyunlar qıĢ otlaqlarından arana
sürülərək burada saxlanılır.
Heyvanlar ətraf mühitin temperaturuna adaptasiya olunma qabiliyyətinə malikdir.
Heyvanlar yerini dəyiĢməklə və ya daha mürəkkəb davranıĢı ilə hüdud temperaturdan
aktiv surətdə uzaqlaĢa bilər. Bir çox heyvanlar üçün davranıĢ istilik balansını saxlamaq
üçün yeganə və olduqca effektiv üsul sayılır.
Heyvanların xəz örtüyü, quĢların lələk və pərqu (yumĢaq tük) örtüyü bədən ətrafında
hava qatının temperaturunu bədəninin temperaturuna yaxın saxlamağa imkan verir.
Suya olan münasibətinə görə heyvanlar da ekoloji qruplara ayrılır: rütubətsevənlər
və quraq mühitə, xüsusilə torpağın quraqlığına (səhralarda) uyğunlaĢan heyvanlar.
Rütubətsevən heyvanlarda bədən səthindən tənəffüs orqanları qiĢasından və mübadilə
məhsulları ilə su itkisi olduqca azdır. Quraq mühitə uyğunlaĢan heyvanlar bədəndə
qalan sudan (sidik kisəsində topladığı ehtiyat sudan və ya yaxud qida ilə aldığı sudan)
istifadə etməklə uzun müddət yaĢaya bilir. Məsələn, qoyun və dəvə buna misal ola bilər
və
bu heyvanlar 17-27% su
itirdikdə dözür. Lakin insan bədə
n
dən 10% su itirdikdə ölür.
GünəĢ Ģüaları heyvanlar üçün daha əhəmiyyətlidir. Heyvanlar acıq hava Ģəraitində
çox olduğuna görə günəĢ Ģüalarının təsiri altında xəstəliklərə dözümlülük artır, həy
atilik
qabiliyyəti yüksək olur, qısırlıq halları aradan qalxır.
Hava Ģəraiti
nin
əlveriĢli olmaması və bu Ģəraitin uzun müddət davam etməsi,
otarılan heyvanların, məsələn
,
xırda buynuzlu mal
-
qaranın bəslənməsində yem
məsrəflərini artırır. Hava Ģəraiti yem tədarükü üçün olduqca vacibdir. Məsələn
, otun
biçilməsi, qurudulması və saxlanmasında normal hava Ģəraiti tələb olunur. Hava Ģəraiti
38
heyvanların tövlədə bəslənməsinə də təsir göstərir. Məsələn, qıĢda tövlədə temperatur
4-10
0
C, nisbi rütubət 85% olmalıdır. Hava quraq və ya soyuq keçdikdə, tövlədə optimal
Ģərait yaratmaq üçün xərclər artır.
Ġqlim anomaliyaları (pozulmaları)
nəticəsində
yağıntıların azalması, quraqlığın
yaranması, təbii otlaqların ot məhsuldarlığının aĢağı düĢməsi, səhralaĢma və s. bu kimi
təhlükələr heyvandarlığa ciddi ziyan vurur. Belə olan halda təbii yem mənbələri tükənir
və mal
-
qaranın tələf olma halları baĢ verir
(Ģəkil 2.9)
.
Bu kimi hallar quraqlıqdan əziyyət
çəkən bir sıra Afrika ölkələrində davam etməkdədir.
2.4. İqlim dəyişiklikləri və onu yaradan səbəblər
Qlobal iqlim dəyiĢikliklərinin yaratdığı təhlükələrin miqyası ildən
-
ilə geniĢlənir. Ġqlim
dəyiĢikliyi atmosferdə baĢ verən qlobal istiləĢmə prosesi ilə əlaqədardır ki, bu da
yağıntıların artmasına, sel və qasırğa təhlükələrinin yaranmasına, yay aylarında
temperaturun həddən artıq yüksəlməsinə və səhralaĢma prosesinin baĢ verməsinə
gətirib çıxarır.
Şəkil 2.
9
. Quraq iqlimin heyvandarlığa mənfi təsiri
39
Şəkil 2
.10.
Atmosferə atılan qazların və su bu
-
xa
rının iqlim dəyişiklikliyinə təsiri
Hazırda qlobal istiləĢmə problemi dünya alimlərini ən çox məĢğul edən bir
məsələdir. Qlobal istiləĢmə
probleminin ortaya çıxmasının
əsas səbəbi istixana effekti
yaradan qatda karbon qazının və
metanın miqdarının artmasıdır.
Son vaxtlar qalıq yanacaqların
yandırılması, meĢəsizləĢmə,
sürətli əhali artımı və
cəmiyyətlərdəki istehlak meylinin
artması kimi səbəblərdən
atmosferdə qeyd olunan qazların
toplanması baĢ verir
(Ģəkil 2.10)
.
Belə ki, günəĢdən gələn Ģüaların
bir hissəsi ozon təbəqəsi və
atmosferdəki qazlar tərəfindən
sovrulur. Bir qismi litosferden, bir
qis
mi
isə buludlardan geriyə əks
olunur. Yer üzünə çatan Ģüalar
geriyə dönərkən atmosferdəki su
buxarı (hansı ki,
insanlar
tərəfindən atmosferə atılan qazlar hesabına yaranıb) və digər qazlar tərəfindən
tutularaq dünyanı is
it
məkdə olan səth və troposfer normadan isti olur
(Ģəkil 2.10). Belə
desək, atmosferə atılan qazların istixana təsiri yaratması nəticəsində yer səthində
yaranan istilik artımına qlobal istilik deyilir. Yəni yer atmosferinin və dünya okeanının
orta illik hərarəti tədricən artır.
Bu hadisə günəĢ Ģüalarıyla istilənən, ancaq içindəki
istiliyi çölə buraxmayan istixanaları xatırladır. Bu səbəblə də bunu təbii istixana təsiri
olaraq adlandırılar.
Qeyd olunanlardan belə nəticə çıxartmaq olar ki, insan atmosferə atılan qazların
miqdarını öz fəaliyyətini tənzimləməklə azalda bilər və buna məcburdur. Əks təqdirdə
,
ekoloji p
roblemlər bəĢər övladının yer səthində yaĢamasını çox çətin hala gətirə bilər.
Yer kürəmizdə son vaxtlarda baĢ verən fəsadların nəticəsi ekoloji tarazlığın
pozulmasına gətirib çıxarmıĢdır. Belə ki, yer kürəsində fəlakətlə nəticələnən qasırğa,
tufan, boran,
quraqlıq və səhralaĢma (Ģəkil 2.11), bəzi bölgələrdə aramsız yağıĢ və qar
kimi təbii fəlakətlə nəticələnən hadisələr
çoxalmıĢdır. Bunlar quruda baĢ verən
fəlakətlərdir. Buzlaqların qlobal istiləĢmə
səbəbi ilə əriməsi, yerin su hövzələrində
suyun səviyyəsinin artmasına gətirib
çıxarmıĢdır.
Ġqlim dəyiĢiklərinin təsirindən əziyyət
çəkən əsas sahə isə kənd təsərrüfatıdır.
Şəkil 2.11. Səhralaşma