İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı

 

33 

Şəkil 2.

7. Yarpaqdan suyun 

buxarlanmasının (transpira

-

si

ya) sadə üsulla təyini

 

eləcə də baĢqa hissələrinə sorulması üçün torpaqda normal rütubətin olması vacibdir. 

Su yarpaqda sintez olunan üzvi maddələrin və bitkinin bütün orqanlarının tərkibinə 

daxildir ki, bu da bitkinin ümumi çəkisinin 60

-80%-

ni təĢkil edir. Bitkinin orqanlarına daxil 

olan və həmin orqanlar vasitəsi ilə buxarlanan suyun nisbəti su balansını təĢkil edir. 

Bitkidə su balansı sutka və faza müddətində dəyiĢir. Fizioloji proseslərin gediĢinə 

nəmliyin böyük təsiri

 

var. Fizioloji nəmlik köklər vasitə

si

lə suyun udulması dərəcəsi, bitki 

toxumalarında onların hərəkəti və transpirasiya ilə müəyyən edilir. Torpaqda yüksək 

nəmliyin olması bitki köklərinin tənəffüsünə mane olur  və onlar məhv olurlar. 

Eyni 

zamanda torpaqda həddən çox nəmliyin olması bitkinin çiçəklərinin tökülməsinə səbəb 

olur.  

Transpirasiya (lat. trans 

–

 

vasitəsilə, lat. spiro –

 

nəfəs

 

vermək) –

 bitkinin 

torpaqdan aldığı suyu yarpaqlar vasitəsilə buxarlandırmasıdır

 

(Ģəkil 2.7). Bitkilər kök 

sistemi ilə aldıqları suyu yarpaqlara qədər qaldırır. Bitkilərin torpaqdan sorduğu çox 

böyük miqdarda suyun yalnız mində bir və ya iki hissəsi sintez olunan üzvi maddələrin 

tərkibinə daxil olur, qalan 998

-

999 hissəsi isə yarpaqların səthi ilə buxarlanır.

 

Yarpaqların daxili hüceyrələrinin səthindən su buxarlanaraq hüceyrəarası boĢluqlara 

dolur, oradan da yarpaqda olan 

ağızcıqlar 

vasitəsi ilə xaricə diffuziya olunur.

 

Sadə üsulla təxmini olaraq bitkilərin quru 

maddə əmələ gətirmək üçün buxarlandırdığı 

suyun miqdarını müəyyən etmək olar (Ģəkil 2.7). 

Bunun üçün bitkinin yarpaqlarla birlikdə 

müəyyən bir hissəsi sellofan torbaya salınır və 

sıx olmamaq Ģərtilə torbanın ağzı bükülüb 

bağlanır. Əvvəlcədən seçilmiĢ yarpaqların en 

kəsik sahəsi hesablanır, cəmlənir və bir neçə 

yarpaq nümunəsinin çəkisi tapılır. Müəyyən bir 

müddətdən sonra torbaya toplanmıĢ buxar

lanan 

suyun miqdarı ölçülür. Sonra yarpaqların əvvəlki 

ölçüsü (en kəsik sahəsi və ya çəki) ilə sonrakı 

ölçüləri arasındakı fərq hesablanır və bu artım 

buxarlanan suyun miqdarına görə ifadə olunur. 

Nəticədə, biz bitkinin yarpaqlarının 1 sm

2

 en 

kəsik sahəsi və ya 1 qram yaĢıl kütlə (quru 

maddəyə çevirməklə də olar) əmələ gətirməsi 

üçün buxarlandırdığı suyun miqdarını müəyyən edə bilərik. Aldığımız rəqəm suvarma 

normasının düzgün planlaĢdırılmasında böyük əhəmiyyətə malikdir.  

 

Ġllik atmosfer çöküntülərinin miqdarı kifayət etməyən

 

torpaqlarda bitkiləri 

suvarmadan becərmək mümkündür. Bitkidə mənimsənilən suyun çox hissəsi 

buxarlanmaya sərf olunur. Bu baxımdan bitkinin suya tələbi hesablandıqda havanın 

temperaturu nəzərə alınmalıdır. Havanın temperaturu ilə transpirasiya arasında birbaĢa 

asılılıq var. Bitkinin böyüməsində və məhsul verməsində normal nəmliyin əhəmiyyəti 

---

 

34 

çox böyükdür. Bu baxımdan əkinçilik zonalarında yüksək temperaturla yanaĢı, havanın 

normal nəmliyin

in 

də olması vacibdir.

 

Uzun müddətli yağıĢlardan sonra qəflətən baĢ vermiĢ qaynar quru hava olduqda, 

yarpaqlarda quruma və soluxma gedir. Bu vəziyyət onunla izah olunur ki, uzun müddətli 

yağıĢlı havada yarpaq və zoğlarda formalaĢan seyrək və incə toxumalar qəflətən baĢ 

vermiĢ qaynar hava ilə uyğunlaĢa bilmir. Belə havada (qaynar) transpirasiya o dərəcədə 

güclənir ki, kök sistemi yuxarı orqanlara suyu çatdıra bilmir.

 

Nəmlik normal olan qatda kök sistemi çoxĢaxəli olur. Havanın nəmliyi bitkidə 

fizioloji proseslərin keçməsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Məsələn, çox qu

ru 

havada yarpağın ağızcıqları qapanır, transpirasiya və assimilyasiya azalır. Nisbi 

rütubətin normadan çoxluğu nəticəsində yarpaqlarda Ģeh 

əmələ gəlir (Ģəkil 2.8) və transpirasiya zəif gedir. Əksər 

bitkilər üçün havanın optimal nəmliyi 70

-

80 % arasındadır

. 

Əksər kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün illik atmosfer 

çöküntülərinin miqdarı 450

-

500 mm olan yerlərdə 

suvarmadan becərmə mümkündür. Buradan aydın olur ki, 

respublikamızda yağıntıların miqdarı az olan yerlərdə

 

suvarma üçün irimiqyaslı irriqasiya tədbirləri görülməsinə 

böyük ehtiyac var. 

 

Havanın nisbi rütubəti və suvarma suyu azlıq edən yerlərdə quraqlığa davamlı 

sortlar əkilməlidir. Havanın nəmliyi 25%

-

dən aĢağı olduqda əksər bitkilərin diĢicik 

ağızcığındakı Ģirə quruyur və bu

 

da mayalanmaya mənfi təsir göstərir. 

 

Bitkilərdə suya tələbkarlıq temperatur Ģəraiti ilə əlaqəlidir. Bitkilərdə mənimsənilən 

suyun çox hissəsi buxarlanmaya sərf olunur. Bu baxımdan bitkinin suya tələbi 

hesablandıqda havanın temperaturu nəzərə alınmalıdır. Havanın temperaturu ilə 

tran

spirasiya arasında birbaĢa asılılıq var. Əksər bitkilər üçün torpağın nəmliyi onun 

nisbi rütubət (torpağın müəyyən müddət ərzində özündə saxlaya bildiyi nəmlik) 

tutumunun 60-70%-

i qədər olduqda, bu

, 

optimal nəmlik hesab edilir. Artıq nəmlik 

torpaqda bataql

ıq yaradır və kök sistemini tədricən çürüdür. Torpağın nəmliyi onda olan 

suyun miqdarına görə ifadə olunur. Torpaqda olan suyun onun mütləq quru çəkisinə 

görə faizlə miqdarına torpağın nəmliyi deyilir. Nəm və quru torpağın çəkisi arasındakı 

fərq quru torpağın çəkisinə bölünüb 100

-

ə vurulmaqla torpağın nəmliyi tapılır. 

 

%

100







tor

tor

tor

tor

Q

Q

N

W

    (1.3) 

Burada: W

tor 

–

 

torpağın nəmliyi %

-

lə, N

tor 

–

 

nəm torpağın çəkisi qramla, Q

tor 

–

 quru 

torpağın çəkisi qramla. Torpağın nəmliyini təyin etməklə biz bitkinin suya ehtiyacını 

müəyyən edə bilərik. Yəni torpağın nəmliyi suvarmanın vaxtını və suvarma normasını 

düzgün müəyyənləĢdirməyə imkan verir. Bu da artıq suvarmanın, əlavə su itkisinin 

qarĢısını almaqla yanaĢı, bitkinin stressə düĢməsinin qarĢısını alır. 

 

Şəkil 2.

8.Yarpaqda 

şeh

 

---