Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego

Wstęp 
 
31 
życie”
59
. Jednocześnie wykazuje Guthrie, że „Orfizm zawsze był literaturą, po 
pierwsze i głównie. Różnica między literaturą a kultem jest użyteczna na wiele 
sposobów, lecz nie może czynić nas ślepymi na fakt, że oryginalna, żywa religia 
może równie dobrze być ufundowana na zbiorze świętych pism, jak bez wątpie-
nia było z orfizmem”
60
. Przyjmuje również zdecydowanie starsze pochodzenie 
wierzeń orfickich, niż czynił do Linforth, uznaje też kult Dionizosa za istotny 
element orfizmu (choć zarazem podkreśla zreformowanie tego kultu przez Orfe-
usza)
61
. W odniesieniu do związków z pitagoreizmem przyjmuje Guthrie pier-
wotność koncepcji orfickich, które następnie przejmie pitagoreizm i wkomponu-
je we własną doktrynę
62
.  
Inni badacze dostrzegają z kolei nierozerwalność literatury orfickiej z orfic-
kimi misteriami. Punktem wyjścia tych misteriów czynią kult dionizyjski. Jak 
stwierdza Karl Kerényi, „tak złożony wytwór ścisłej wewnętrznej logiki, którym 
była tajemna dionizyjska ceremonia ofiarna, jest faktem o zasadniczym znacze-
niu w dziejach greckiej religii. Dał on początek rozmaitym nurtom rozwojowym 
o szerokim zasięgu. Należała do nich orfika w formie nadanej jej przez Onoma-
—————————— 
59
 „Orpheus, whatever may have been his origin, appears in history as a human prophet and 
teacher, whose doctrine was embodied in a collection of writings. He did not have a new and 
entirely distinct species of religion to offer, but a particular presentation or modification of reli-
gion. Those who found it congenial might take him for their prophet, live the Orphic life and call 
themselves Orphic. Their rites would become Orphica, and a new spirit would be infused into their 
religion; but they would not be called upon to worship a different god or to worship their own in 
a way that was always obviously different”.  W.K.C. G u t h r i e:  Orpheus and Greek Religion. 
A Study of the Orphic Movement. New Jersey 1993 (1. wydanie — London 1952), s. 9. 
60
 „Orphism always was a literature, first and foremost. The distinction between literature and 
cult is a useful one in many ways, but it must not blind us to the fact that a genuine living religion 
may well be founded on a collection of sacred writings, as Orphism undoubtedly was”. Ibidem, 
s. 10. 
61
 „To the question »who was the god of the Orphic religion?« there can be but one answer — 
Dionysos. Orpheus was a religious founder, and the religion he founded was a species of the Bac-
chic. [...] If he preached the religion of Dionysos he at the same time reformed it”. Ibidem, s. 41—
42. 
62
 „After what has been said, the difficulty of deciding whether Orphism or Pythagoreanism 
came first needs no further emphasis. It nevertheless seems most likely from the character of the 
two systems, and in particular from the fact that Pythagoreanism takes up Orphism into itself but 
has as well an intellectual system to reinforce it, that Orphic dogma was already formulated, at 
least in its main outlines, when Pythagoras founded his brotherhood. Those who formulated it 
were themselves no thoughtless primitive minds. They were consciously trying to solve the same 
problem as Pythagoras — the generation of the many out of the One. But to the present writer at 
least the most natural assumption seems to be that Pythagoras had the mythological solution before 
him, and, realizing its religious value but impressed by the claims of the intellect as well, evolved 
as a complementary scheme his mathematical conception of reality. The two are nearer together 
than they seem at first sight, and although the one may be a little in advance of the other, they 
belong undoubtedly to the same mental age — the age of the first stirrings of intellectual curiosity 
about the origins and nature of the universe”. Ibidem, s. 220—221. 

---

 
 
 
32
Wstęp 
kritosa”
63
. Podkreśla także Kerényi związki między orfizmem i pitagoreizmem, 
wyprowadzając ten drugi z pierwszego (Pitagoras byłby w pewnym sensie tym, 
który dokonał syntezy orfizmu i badań matematycznych)
64
.  
Stanowisko Kerényiego do pewnego stopnia koresponduje z ujęciem Marti-
na P. Nilssona, wybitnego szwedzkiego badacza religii starożytnej Grecji. Uj-
muje on orfizm jako syntezę trackiego, omofagicznego kultu dionizyjskiego 
z pochodzącym z Krety kultem „Boskiego Dziecięcia”
65
. Sugeruje jednocześnie, 
że orfizm mógł  łączyć w sobie więcej religijnych źródeł, formując je w jeden 
system
66
. Istotą orfickich misteriów jest, według Nilssona, „wyzwolenie czło-
wieka z wrodzonej występności”, osiągane dzięki oczyszczeniom i ascezie
67
. 
Podkreśla także Nilsson pokrewieństwo między orfizmem i pitagoreizmem, 
wskazując jednak szerszy kontekst tych zbieżności, dotyczący między innymi 
związku pitagoreizmu z misteriami delfickimi
68
. 
—————————— 
63
 K. K e r é n y i:  Dionizos. Archetyp życia niezniszczalnego. Tłum.  I. K a n i a.  Kraków 
1997, s. 221. 
64
 K. K e r é n y i:  Pythagoras und Orpheus. Präludien zu Einer Zukünftigen Geschichte der 
Orphik und des Pythagoreismus. Amsterdam 1940. (3. wydanie — Zürich 1950). Zob.  J. G a j d a: 
Pitagorejczycy..., s. 14. 
65
 „The myth of Dionysos and the Titans appears to be founded on a combination of the 
Thracian rite of the omophagia and the conception of the Divine Child”.  M.P. N i l s s o n:  The 
Minoan-Mycenaean Religion and Its Survival in Greek Religion. Lund 1968, s. 581.  
66
 „The origin and the early development of Orphism are hidden in a cloud, which owing to 
the nature of our sources will never be wholy dispersed; but one thing is clear, that Orphism com-
bined elements from various and different religious sources into one system”. Ibidem, s. 580. 
67
 „Hence it is the duty of man and the aim of the Orphic mysteries to free man from his in-
nate viciousness, and this is attained by purifications and ascetism, which are prominent features 
of the Orphic ritual”. Ibidem, s. 581. 
68
 „The Pythagoreans knew themselves to be something more than others and, therefore, shut 
themselves off from the surrounding world. They show close affinity to the Orphics but their 
connexions with Delphi were also quite plain to antiquity. »Pythagoras« means »mouthpiece of 
Delphi«; it sounds like a nom de guerre”.    M.P.  N i l s s o n:    A History of Greek Religion. Transl. 
F.J. F i e l d e n.  Oxford 1925, s. 201—202. Dodaje również: „This law of retribution may have 
sufficed for the people and indeed also for the simpler souls among the Orphics themselves, but 
Orphicism taught something more, the transmigration of souls, its most obvious point of resem-
blance to the doctrines of the Pythagoreans”. Ibidem, s. 221; „The circle of births is not eternal; 
there is an end when the righteous have been tested sufficiently and pass into eternal bliss. This is 
doubtless in fact a compromise between the doctrine of soul-migration and the idea of the kingdom 
of the blest, but the content and depth of the conception are in no way diminished by the fact. This 
doctrine forms the very summit of Orphicism, man’s final liberation from his Titanic inheritance 
by means of the observation of strict purity. Therein lay the higher meaning of the purifications 
and the asceticism to which the Orphics submitted; like the Pythagoreans they extended their 
asceticism to the abstention from animal food”. Ibidem, s. 222; „There is a rich Orphic literature 
which is ascribed to the sixth century, but extremely little of it has been preserved. Among the 
poets several take the name of Orpheus. Most of them belong to Sicily and Greater Greece. These 
lands too were for long a centre of Orphicism, and therein is shown the relationship of Orphicism 
to the doctrines of Pythagoras. A Pythagorean also, Kerkops, is mentioned among the authors of 
Orphic poems”. Ibidem, s. 214. 

---