Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego
Yüklə 9,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
52 Kosmogoniczno-teogoniczne i misteryjne aspekty orfizmu Świadectwa Damaskiosa zawierają dwa istotne wątki, mające związek z roz- patrywanym zagadnieniem światła: problematykę Eteru i Fanesa-Protogonosa. Przyjrzyjmy się pokrótce obu tym kwestiom. Nie podejmując nawet próby udzielenia jakiejś całościowej odpowiedzi na pytanie „czym jest Eter?”, należy zwrócić uwagę na występujące w greckiej literaturze związki pojęcia „Eter” ze światłością. W swej komedii Chmury Ary- stofanes korzysta ze zwrotu „Eterze świetlisty” (lamprÒj t' A„q»r) 19 , z kolei Pin- dar we fragmencie 52 c używa określenia faennÕj a„q»r (świecący, lśniący, jasny eter) 20 . Również w dziełach Eurypidesa znajdujemy liczne świadectwa przypi- sywania Eterowi cech antytetycznych wobec ciemności 21 . Świetlistość Eteru ukazana jest wreszcie w Hymnie orfickim do Eteru: O Boże zwierzchni, mający władzę wieczną, niezniszczalną, gwiazd, słońca i księżyca uczestniku, poskromicielu, ogniem ziejący, wszelkiego życia zarzewie, z wysoka lśniący Eter (Øyifan¾j A„q»r), kosmosu szlachetny element, o świetny pędzie, światło niosący, gwiazdami błyszczący, wzywaniem cię błagamy, właściwie zmieszany, pogodny bądź 22 . —————————— s. 131—132; także np. G.S. K i r k, J.E. R a v e n, M. S c h o f i e l d: Filozofia przedsokratej- ska..., s. 42, przypis 27, w którym czytamy: „[...] dziwi przecież, nawet u neoplatonika, że istota posiadająca aż nadmiar cielesnych cech, dość szczególnych przy tym, miałaby być »bezcielesna«. Słowo disèmatoj sugeruje natomiast dwupłciowość, a Fanes był obojnaczy”). Po drugie, określe- nie użyte wobec Eteru, mianowicie noterÕj, bywa odczytywane jako noerîj (por. Orphicorum Fragmenta, przypis na s. 131—132). Nie ustosunkowując się ostatecznie do tej kwestii, należy jedynie zaznaczyć, że pozorna absurdalność określenia Eteru mianem noterÕj nie musi wcale być tak jednoznaczna, jeśli zważyć, że Eter można uznać, w myśl interpretacji Damaskiosa, za „dzie- dzica” wody. I wreszcie trzecia kwestia, mianowicie miejsce, w którym Chronos złożył jajo. Z przytoczonego fragmentu wynika, że złożone ono zostało w Eterze, Chaosie i Erebie. W innym natomiast miejscu ten sam autor, przytaczając wiersz Orfeusza, pisze: „I bowiem Orfeusz: następ- nie zaś wytworzył wielki Chronos w Eterze boskim jajo srebrne”. Kaˆ g¦r 'OrfeÚs: œpeita d' œteuxe mšgaj KrÒnoj a„qšri d…J çeÕn ¢rgÚfeon . D a m a s k i o s: De principiis, I, 111, 17—19. 19 A r y s t o f a n e s: Chmury, 265. In: Aristophane... 20 P i n d a r: Carmina cum fragmentis. Pars 2: Fragmenta. Indices. Ed. H. M a e h l e r. Leip- zig 1975, fr. 52 c 17, s. 21. 21 E u r y p i d e s: Hippolytos, 178; Ijon, 1079; Orestes, 1087; fr. 443, 1. In: I d e m: Tra- goediae. Ed. G. M u r r a y. Oxford 1902. 22 ’W DiÕj Øyimšlaqron œcwn kr£toj a„n ¢teiršj, ¥strwn ºel…ou te selhna…hj te mšrisma, pandam£twr, pur…pnou, p©si zwo‹sin œnausma, Øyifan¾j A„q»r, kÒsmou stoice‹on ¥riston, ¢glaÕn ð bl£sthma, selasfÒron, ¢sterofeggšj, kikl»skwn l…toma… se kekramšnon eÜdion enai. Hymn orficki do Eteru, A„qšros, qum…ama krÒkon. In: Orphei hymni..., V, 1—6. Kosmogonie i teogonie orfickie 53 Niewątpliwie problem stanowiłaby próba wyjaśnienia, w jakim sensie rozu- mieć wszystkie przytoczone określenia Eteru. Najogólniej można przyjąć dwie wersje interpretacyjne. Po pierwsze, „jasność” bądź „świetlistość” są immanent- nymi cechami samego Eteru. Nie znajdziemy wprawdzie takiego określenia Eteru w tekstach Homera, najczęściej stosowanym przez niego epitetem Eteru jest ¥spetoj — „niewypowiedziany”, „niewysłowiony”, „niezmiernie wielki”, „niezliczony”. Jednakże już Hezjod wymienia obok siebie — jako potomstwo Nocy — Eter i Dzień. Wielu późniejszych autorów bezpośrednio łączy już świe- tlistość z Eterem. Po drugie zaś, Eter stanowi jedynie podłoże, „przestrzeń”, która podlega „rozjaśnieniu” bądź „rozświetleniu”. W pierwszym wypadku na- leżałoby zatem mówić o „jasności-świetlistości” jako o istocie Eteru. W drugim z kolei, używając terminologii perypatetyckiej, o zawartej w Eterze możności bycia „rozjaśnionym-rozświetlonym”, która aktualizuje się pod wpływem czyn- nika zewnętrznego — światła. Nie podejmując się wskazania bardziej zasadnej interpretacji, autor chce podkreślić, że niezależnie od wyboru między nimi i tak założyć należy istnienie związku między koncepcją Eteru i światłem. Przekaz Damaskiosa byłby zatem wskazówką, że możliwym jest przyjęcie następującej wersji kosmogonii orfickiej: z pierwotnej jedności Czasu wyłoniły się Chaos i Eter. Chaos symbolizuje ciemność i wszystko, co z ciemnością związane. Eter natomiast symbolizowałby światło (ponieważ nawet jeśli przyjąć słabszą inter- pretację Eteru jako tego, co możliwe do oświetlenia, to i tak odróżnia go ta moż- ność od Chaosu — nie sposób znaleźć określenia: tÕ lamprÕn C£os — „świetli- sty Chaos”). Odpowiadałoby to najprostszej obserwacji, którą mogli czynić lu- dzie od zarania swej refleksji nad otaczającą ich rzeczywistością, jak wyraża to Eurypides: Nocy powieka ciemna, Słońca światło Równo wędrują całorocznym kręgiem I bez zazdrości sobie ustępują 23 . Zmienność Nocy-Chaosu i Dnia-Eteru określają ramy czasowe. Czas zatem, jako miara, jest wobec nich zwierzchni, stanowi odpowiednik pierwszej zasady milezyjczyków. Noc-ciemność-Chaos i Dzień-światło-Eter są wobec niego wtórne, lecz względem siebie równoprawne. Z tymi uwagami koresponduje interpretacja neoplatońska. W komentarzu do Platońskiego Timajosa Proklos przyrównuje Eter do granicy, Chaos do apeironu (podobnie ujmował zagadnie- nie Damaskios). Powstałe zaś z Eteru i Chaosu jajo (tÕ çÒn) — do bytu (tÕ Ôn): —————————— 23 nuktÒj t' ¢feggj blšfaron ¹l…ou te fîj ‡son bad…zei tÕn ™niaÚsion kÚklon, koÙdšteron aÙtîn fqÒnon œcei nikèmenon. E u r y p i d e s: Fenicjanki, 543—545. Tłum. J. Ł a n o w s k i. W: E u r y p i d e s: Tragedie. T. 3. Warszawa 1980, s. 345. Yüklə 9,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|