Kayit dişI İSTİhdam ve mücadele yöntemleri planlama uzmanliği tezi

Vergi-Prim Af ve Borç Yapılandırılması Kanunları: 
Sosyal güvenlik 
primi ve vergilerde geriye dönük çıkarılan borçlanma kanunları ve aflar kayıt dışı 
çalışmayı özendirmektedir. Sık çıkarılan kanunlarla, borçlarını zamanında 
ödemeyenlerin ilerleyen dönemdeki borçlarını ödememesi teşvik edilmekte, primini 
ve vergisini düzenli ödeyenlere de haksızlık yapılarak bu kişilerin kamuya olan 
güveninin sarsılmasına ve bir kısmının kayıt dışına kaymasına neden olunmaktadır. 
79
Transparency International, 
2004 Annual Report
, 2004, s.8-11 
80
KALCI Ü. ve ark., 
İşyerlerinin Kamu Kuruluşlarının Uygulamalarından Kaynaklanan Sorunları 
Araştırması
, İTO Yayını, 2003, s. 20 
81
DİE, 
2004 Yaşam Memnuniyeti Araştırması
, 2005, s. 35 

---

70 
İlk borçlanma yasasının çıkarıldığı 1969 yılından 2004 yılına kadar SSK 
sigortalıları için 14 adet ve Bağ-Kur sigortalıları için 8 adet borçlanma yasası 
çıkarılmıştır. Borçlanma yasalarında genellikle borçların bir kısmı silinmekte, 
borçlanma yasasından faydalananlar borçlarını ödedikten kısa bir süre sonra 
yatırdıkları parayı sosyal güvenlik kurumlarından emekli aylığı olarak geri 
almaktadırlar. Sık çıkarılan borçlanma kanunları çalışanlarda devamlı borçlanma 
yasası çıkacağı beklentisi yaratarak primlerin ödenmemesine, primlerin ödenmemesi 
de kurum alacaklarının birikmesine, bu da sosyal güvenlik kurumlarının günlük 
finansman sıkıntısının giderilmesi için borçlanma yasası çıkarılmasına neden 
olmakta, sonuçta ortaya bir kısır döngü çıkmaktadır.
82

Sosyal Güvenlik ve Sağlık Sisteminden Kaynaklanan Sorunlar: 
Türkiye’de sosyal güvenlik ve sağlık sistemleri ile istihdam konusu çok yakından 
ilişkili olduğu için bu sistemlerde yaşanan sıkıntılar kayıt dışı istihdamı 
artırabilmektedir.
Geçmişte sosyal güvenlik sistemi içinde isteğe bağlı sigortalılık kavramının 
çok geniş tanımlanması, çalışanları zorunlu sigortacılık uygulamasından kaçınarak 
isteğe bağlı sigortalılığa yöneltmiştir. Sadece emeklilik primi ödeyen isteğe bağlı 
sigortalılar ile genellikle kırsal yerlerde yaşayan ve Bağ-Kur’a kayıt olması gereken 
sigortalıların da büyük bir kısmı sağlık harcamalarını yeşil kart alarak finanse etme 
yoluna gitmiştir. İsteğe bağlı sigortalılık ve yeşil kart sayısındaki artışlar bu gerçeği 
gözler önüne sermektedir. 2003 yılındaki kanun değişikliği ile SSK’da isteğe bağlı 
sigortalılık prim oranı yükseltilmiş, üç ay üst üste prim ödemeyenler sistemden 
çıkarılmıştır. Bu düzenleme sonucunda SSK’da isteğe bağlı sigortalıların sayısı 2004 
yılında bir önceki yıla göre 700 binden 300 bin kişi civarına düşmüştür. 
Yine Türkiye’de erken yaşta emeklilik uygulamaları, bazı dönemlerde yaş 
şartının ortadan kaldırılmış olması ve süper emeklilik uygulamaları nedeniyle yaşlılık 
aylığı alan kişiler içinde yaşlı oranının az olduğu görülmektedir. 2004 yılı itibarıyla 
yaşlılık aylığı alanların SSK’da % 62’si (1,8 milyon kişi), Bağ-Kur’da % 31’i (275 
82
YERELİ A. B., KARADENİZ O., 2004, s. 129 

---

71 
bin kişi), 2005 yılı Eylül ayı itibarıyla Emekli Sandığı’nda % 59’u (665 bin kişi) 60 
yaşın altında bulunmaktadır. Yine geçmiş dönemlerde prim ödeme gün sayısının 
düşük tutulması ve erken emeklilik uygulamalarından dolayı emeklilerin aylık 
seviyesi düşük kalmıştır. 
Türkiye’de SSK ve Bağ-Kur’dan emekli olanların çalışmaya başladıkları 
takdirde prime esas kazançlarının ya da emekli aylıklarının belirli bir oranı sosyal 
güvenlik destek primi adı altında kesilmekte iken Emekli Sandığı’nda böyle bir 
uygulama bulunmamaktadır. Orta yaşta olmaları nedeniyle çalışma gücüne sahip 
emeklilerden sosyal güvenlik destek primi ödemek istemeyenler çalışmalarını 
SSK’ya veya Bağ-Kur’a bildirmemektedir. Emekli çalıştırmak, işletmeler açısından 
da tercih edilmektedir. Zaten belirli bir emekli aylığı alan ve sağlık güvencesine 
sahip emekliler için vergi ve prim yüküne katlanmak zorunda olmayan işletmeler, 
emekli aylığı almalarından dolayı da daha düşük ücretle emeklileri 
çalıştırabilmektedir. Bu konudaki denetim yetersizliğinden dolayı birçok emekli 
kayıt dışı çalışmakta, bu durum ücret yapısını ve işsizliği olumsuz etkilemektedir. 
2004 yılı hanehalkı işgücü anketi sonuçlarına göre tarım dışı sektörlerde 25-
44 yaşları arasında kayıt dışı istihdam % 28 civarında iken, 45- 49 yaşları arasında % 
38, 50–54 yaşları arasında % 46, 55–59 yaşları arasında % 54 ve 60 yaş üstünde % 
58’dir. Yaş ilerledikçe kayıt dışı istihdamın artmasının temel sebeplerinden biri 
kuşkusuz kayıt dışı çalışan emeklilerdir. 
Yine 2004 yılı hanehalkı işgücü anketi sonuçlarına göre yaklaşık 2,9 milyon 
emeklinin işgücüne dahil olmadığı görülmektedir. 2004 yılında Bağ-Kur, SSK ve 
Emekli Sandığı’ndan toplam aylık alan kişi sayısı 7,2 milyon kişi olmakla birlikte 
bunlardan 4,7 milyonu kendi adına yaşlılık aylığı almaktadır. Hanehalkı işgücü 
anketleri ve sosyal güvenlik kayıtları karşılaştırıldığında en az 1,8 milyon kendi 
adına aylık alan emeklinin çalışma hayatı içinde olduğu görülmektedir. 2004 yılında 
Bağ-Kur’da 257 bin, SSK’da 186 bin kişi olmak üzere toplam 443 bin kişiden sosyal 
güvenlik destek primi kesilmiştir. Sonuç olarak, 1,3 milyonun üzerinde bizzat kendisi 
aylık alan emekli sosyal güvenlik destek primi ödemeden çalışmaktadır. 

---

72