58
ayaklanma bir kaç gün sonra kanlı şekilde bastırılmıştır. Madali ve birçok
arkadaşı idam edilmiş 54 Kırgız isyancı Sibirya’ya sürülmüş, 18 isyancı
asılmıştır
71
.
Birinci Dünya Savaşı dönemi gelindiğinde Isık Göl bölgesindeki
Prejevalsk kazasında nüfusun %21 ni oluşturan Ruslar ekilebilir arazinin
% 67 sine, Bişkek’de ise nüfusun %31 ini oluşturan Ruslar tarım
arazilerinin %57 sine sahipti.
72
En büyük ayaklanma da 1916 yılında olmuştur. Bölgedeki tarıma
elverişli toprakların halkın elinden alınıp Rus göçmenlere verilmesi
sonucunda geçim sıkıntısı ve Rus baskısı nedeni ile bölgede yeniden
ayaklanmalar başlamış ve kısa sürede yayılmıştır.
Ayaklanmaya 25 Haziran 1916 tarihinde Rus Çarının Türkistan
ahalisinin askere alınmasına ilişkin Kararnamesi sebep olmuştur.
Ayaklanma 4 Temmuz günü Hocent’de başlamış, kısa sürede tüm
Türkistan bölgesine yayılmıştır. Bu mücadele sırasında Kırgızistan’ın
Prejevalsk ve Bişkek bölgelerinde çok ciddi çatışmalar olmuştur.
Bişkek’te 1 Ağustos günü başlayan isyan, Susamır, Koçkor, Cumgal,
Narın bölgelerine yayılmış. Ruslar isyan eden bölgelerdeki yerleşim
alanlarını topa tutarak isyanı kanlı şekilde bastırmışlardır. Hayatını
kurtarmak için Çin’e kaçan Kırgızların sayısı Çin kayıtlarına göre
332.000 dir. Bunların 200.000 kişi civarındaki büyük bir çoğunluğu sert
kış şartlarında yüksek dağlardan yaya olarak geçmeyi denemiş ve
hayatını kaybetmiştir. Bu kayıpların kuzey’deki Kırgız nüfusunu % 43
oranında azaltmış olduğu hesaplanmaktadır. Ayaklanamaya katılan ve
71
C.Malabayev, Kırgız Mamleketinin Tarıhı, Bişkek 1999,s.107-108
72
Ö.Osmonov, A.Asankanov, a.g.e.,s. 257
59
sonuçta Çin’e kaçan Kırgızlar ancak 1917 de Bolşevik devriminden sonra
köylerine dönebilmişlerdir
73
.
73
İstorya Kırgızskoy SSR, Frunze 1986, II, s.337-347; Daha geniş bilgi için:
K.Usembayev, 1916: Geroyiçeskiye i Tragiçeskiye Stranitsı, Bişkek, 1997; 1916.Cılkı
Kırgızistandagı Kötörülüş, Bişkek, 1996.
60
IV. SOVYETLER BİRLİĞİ DÖNEMİ
A. DEVRİM YILLARI
1. 1917 Devrimi ve Kırgızlar
1917 Şubat ayında vuku bulan devrimin başarıya ulaştığı haberi
Kırgızistan’a ancak Mart ayında ulaşmıştır. Kırgızistan’ın Oş, Pişpek,
Çüy bölgelerinde siyasi reform ve özgürlük mücadelesine katılanlar
gösteriler ve toplantılar yapmışlardır. 11 Mart günü Pişpek Ceza evi
önünde yapılan gösterilerden sonra 130 siyasi mahkum serbest
bırakılmıştır. Oş’ta ise 300 mahkum serbest bırakılmıştır. Kısa sürede işçi
örgütleri Kızılkıya, Sülüktü, Oş, Pişpek, Tokmok, Narın, Prijevalsk
bölgelerinde Yerel Sovyetler oluşturmuşlar ve öz yönetime geçmişlerdir.
1917 de tüm Kırgız halkı siyasi faaliyette bulunmaya başlamış ve
örneğin Pişpek’te Abdukerim Sıdıkov yönetiminde Alaş Milli Partisi
Şube açmıştır. Bu Partiye dini liderler, emekçiler, tarımcılar, Kırgız ve
Kazak temsilciler katılmıştır. Partinin amacı bağımsız bir Kırgız – Kazak
Devleti kurmak olarak kaydedilir. Güney Kırgızistan’da ise Taş
Kudaybergenov başkanlığında Şura- i- İslam Partisi kurulmuştur.Bu
partinin amacı Türkistan Milli Müslüman Özerk yönetimini sağlamak
olarak bilinmektedir. Aydınların, öğretmen ve öğrencilerin katıldığı
Sosyal Turan Partisi ise bağımsız Türk Devleti kurmak amacı ile
faaliyete geçmiştir. Bu dönemde fakir tarımcılar için Demokratik Buhara
Birliği oluşturulmuştur. 1917 yılında 25 Ekim tarihine gelinceye kadar
Kırgızistan’da kısa sürede anılan bu Parti ve Derneklere benzeyen bir çok
örgütlenme ortaya çıkmıştır
74
.
1 Kasım 1917 tarihinde Taşkent’de Sovyet iktidarının kurulduğu
bildirmiştir. 15 gün sonra Taşkent’de toplanan Türkistan sovyetlerinin
74
Kırgız Respublikasının Tarıhı, Bişkek 2000,s.191-193
61
Üçüncü Kurultayı olarak anılan toplantıda 15 üyeli Bölge Halk Komitesi
kurulmuştur. Böylece Türkistan’ın çeşitli bölgelerinde ve Kırgızistan’da
Sovyetler iktidarı pekişmeye başlamıştır. Kızılkıya, Celal Abad, Oş
Pişpek, Narın, Karakol’da Sovyetler İktidarının kurulduğu açıklanmıştır.
Aynı zamanda 16 – 22 Kasım 1917 tarihleri arasında Mustafa
Çokaev başkanlığında, Türkistan’daki halkların temsilcilerinin katıldığı
Müslümanların Olağanüstü Dördüncü Kurultayı düzenlenmiştir.
Kurultay’da Türkistan Özerk Cumhuriyeti kurulması kararı alınmıştır.
Ancak 1918 Şubatında Taşkent Sovyet yönetiminin askerleri
Hokand’ı işgal etmiş ve kenti yerle bir ederek büyük bir katliam
sonucunda özerk cumhuriyet girişimini kanlı bir şekilde engellemiştir.
Hokand Hükümet üyeleri şehri terketmek zorunda kalmıştır. Fakat bu
olay Fergana vadisinde yeni bir milli hareket başlatmıştır. Bu milli
direniş hareketi tarihe Basmacı Hareketi olarak geçmiştir
75
.
2. Basmacı Hareketi
Bolşeviklere karşı ayaklananlara Basmacı (baskıncı, baskın
yapan) denmiştir. Basmacı hareketi kısa sürede bir milli direniş
hareketine dönüşmüş ve bütün bölgeye yayılmıştır. Genel olarak Fergana
vadisi ve Celalabad, Oş, Margelan, Andijan şehirleri bolşevikliğe karşı
başkaldırma hareketinin merkezleri olmuştur. Aynı zamanda Buhara
coğrafyasında da yayılan ve Kazak bölgesinden katılanların da etkisi ile
geniş çaplı bir direniş hareketi olan Basmacı hareketi bir yandan
Bolşevik yönetime, bir yandan da Rus egemenliğine karşı olanların
birleştiği bir milli ayaklanma niteliği taşır ve 1918 - 1930 yılları arasında
etkin olan bir başkaldırma sürecini oluşturur.
Kırgızistan’ın merkez bölgelerinde Sovyetlerin oluşması ile aynı
zamanda başlayan ayaklanma hareketleri yerel liderlerin önderliğinde
75
T.Çorotegin, K.Moldokasımov, a.g.e., s.
Dostları ilə paylaş: |