4
xarakterin
ə görə onlar payızlıq, yazlıq və yarım payızlıq bitkilərə ayrılırlar; təsərrüfat
istifad
əsinə görə - ərzaq, dənli-yemlik (yemlik) və texniki.
Payızlıq bitkiləri (payızlıq buğda, çovdar, arpa, tritikale, raps) yayın sonunda –
payızın əvvəlində səpilir, məhsulu isə gələn il yığırlar. Yazlıq bitkilərdən fərqli olaraq
payızlıq bitkilər fizioloji dincliyə malikdirlər, bu da onların qış şəraitinə davamlılığını
t
əmin edir. Bu bitkilərin normal inkişafı üçün ilkin mərhələdə aşağı temperatur
lazımdır.
Yazlıq bitkiləri (yazlıq buğda, çovdar, arpa, yulaf) qarğıdalı, paxlalı, darı və
yağlı bitkilər kimi yazda səpilir. Payız əkinində onların cücərtiləri, adətən, qışda məhv
olurlar.
Yarım payızlıq sortlar (bağda, arpa) qışın mülayim keçdiyi regionlarda həm
yaz, h
əm də payız səpinində yaxşı məhsul verirlər.
Əsas taxıl növlərinin orta kimyəvi tərkibi (q/100 q taxıl)
D
ənli bitkinin növü
Su
Zülal
Yağ
Karbohidrat
Qida
lifl
əri
Kül
B
ərk buğda (durum)
14,0
13,0
2,5
57,5
11,3
1,7
Yumaşaq buğda
14,0
11,8
2,2
59,5
10,8
1,7
Çovdar
14,0
9,9
2,2
55,8
16,4
1,7
Arpa
14,0
10,3
2,4
56,4
14,5
2,4
Yulaf
13,5
10,0
6,2
55,1
12,0
3,2
Qarğıdalı
14,0
10,3
4,9
60,0
9,6
1,2
Darı
13,5
11,2
3,9
54,6
13,9
2,9
Düyü
14,0
7,5
2,6
62,3
9,7
3,9
Qarabaşaq
14,0
10,8
3,2
56,0
14,0
2,0
Sorqo
13,0
9-14
2,5-3,5
69,5
2-3
2-2,5
Noxud
14,0
20,5
2,0
49,5
11,2
2,8
Soya
12,0
34,9
17,3
17,3
13,5
5,0
Gün
əbaxan
8,0
20,7
52,9
10,5
5,0
2,9
Raps
8,1
30,8
43,6
7,2
5,8
4,5
Lobya
14,0
21,0
2,0
47,0
12,4
3,6
M
ərci
14,0
24,0
1,5
46,3
11,5
2,7
D
ənli bitkilər
Buğda
Buğdanın bir çox növlərinin vətəni Rusiya, Azərbaycan və İtalıyadır. Buğda
bitkisi Orta Asiya ölk
ələrində,Yunanıstanda, Bolqarıstanda bizim eradan 6 – 7 min il
əvvəl tanınmışdır.
Buğda - əhəmiyyətli dənli bitkilərdən biridir. Bu Yer kürəsinin əhalisinin
böyük hiss
əsi üşün əsas ərzaq bitkisidir. XX əsrdən başlayaraq buğdanın emalı
5
m
əhsulları düyünün əsas ənənəvi ərzaq bitkisi olan Çində, Hindistanda, Yaponiya və
dig
ər ölkələrdə də yayılmağa başlamışdır. Buğda dəninin dəyəri onun tərkibində olan
x
əmirə yapışqanlıq xassəsi verənzülali maddədir, bunun da çörəyin və çörək
m
əmulatlarının bişirilməsində, makaronların və manna yarmasının istehsalında böyük
əhəmiyyəti var. Buğda unundan bişirilən çörək daha dadlıdır və tam həzm edilir,
n
əinki digər dənli bitkilərdən (çovdar, arpa, yulaf, qarğıdalı). Buğda unu və onun
əsasında istehsal edilən məhsulların qida dəyəri
yüksəkdir, müalicəvi vəprofilaktiki
t
əyinatlıdır. Buğda unu və nişastası, həmçinin kosmetik pastalar, tibbi, texniki və
dig
ər məqsədlər üçün istifadə edilir.
Buğda daha çox növ müxtəlifliyilə seçilir. Buğdanın iki növünün praktiki
əhəmiyyəti var – yumşaq və ya adi (Triticum vulgare) və bərk (Triticum durum).
M
əişətdə “buğda” deyəndə yumşaq buğdanı nəzərdə tuturlar. “Yumşaq” və “bərk”
buğda anlağışı botanikanın təsnifat terminləridir. Bərk buğda kontinental iqlim, təmiz,
z
əifləməyən torpaqlar tələb edir, məhsuldarlığına görə yumşaq buğdadan geridə qalır.
Xarici ölk
ələrdə bərk buğdanı durum buğda adlandırırlar, çünki “bərk” termini dəqiq
deyil v
ə bərkdənliliyin yüksək göstəricilərinə malik olan yüksək şüşənövlu yumşaq
buğda sortlarına aid edilə bilər.
Yumşaq buğdanın bütün sortlarını çörək bişirmə dəyərinə və ya unun gücünə
gör
ə üç qrupa bölürlər: güclü, dəyərli (orta güclü) və zəif.
Güclü buğdatərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədir,
yüks
ək miqdarı və yaxşı keyfiyyətilə seçilir. Standarta əsasən
buraya əla növ, I və II
d
ərəcəli yumşaq buğdanı aid edirlər.
Bel
ə buğdadan alınan un möhkəm elastik xüsusiyyətlərə, yaxşı davamlılığı,
qıcqırma prosesində karbon dioksidini özündə saxlamağa qadirdir, bu da yaxşı
keyfiyy
ətli çörək əldə etməyə şərait yaradır və mexanikləşdirilmiş çörək bişirilməsi
üçün çox
əhəmiyyətlidir.
D
əyərli buğda (III dərəcəli) – gücünə görə ortadır, yaxşı çörək bişirilmə
xüsusiyy
ətlərinə malikdir. Dəyərli buğdanın unundan kafi keyfiyyətli çörək alınır,
onun güclü buğdanın unundan əlavə edilməsinə ehtiyacı yoxdur, lakin zəif buğdadan
olan unu effektiv olaraq yaxşılaşdırmağa qadir deyil.
Z
əif buğdatərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddənin
aşağı miqdarda olması (18 faizdən aşağı) və ya aşağı keyfiyyətli olması (II qrupdan
aşağı) ilə fərqlənir.
Ərzaq qrupuna əla növ, I, II, III, IV dərəcəliyumşaq buğdanı aid edirlər, V
d
ərəcəli buğda isəyem və ya texniki (əsasən spirtin emalında) məqsədlər üçün istifadə
edilir.
Əmtəə təsnifatına görə standart buğda aşağıdakı cədvəldə göstərilmiştərkibində
olan x
əmirə yapışqanlıq xassəsi verən zülali maddədin miqdarı və keyfiyyət
göst
əricilərə malik olmalıdır.
Buğdada tərkibində olan xəmirə yapışqanlıq xassəsi verən
zülali madd
ədin miqdarı və keyfiyyəti üzrə məhdudiyyət normaları