Kitabın nəşrinə göstərdiyi köməyə görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatı

Hər  bir  kontraktın  səmərəliliyi  qəbul  edən  ölkə  ilə  investor  arasında 

aparılan danışıqlarda onun şərtlərinin necə razılaşdırılmasından asılıdır. Royal- 

tinin  dərəcələri  və  vergitutma,  yerli  komponentlərin  xüsusi  çəkisi,  kadrların 

hazırlanması,  həlledici  qərarlar  qəbul  olunarkən  qəbul  edən  ölkənin 

hökumətinin nəzarəti, dövlət korporasiyalarının iştirakının miqyası məsələləri 

əksər  hallarda  müqavilə  əsasında  müəyyənləşdirilir.  Son  dövrdə  kontraktlara 

ətraf  mühitin  mühafizəsi  məsələləri  barədə  müddəalar  da  daxil  edilməyə 

başlamışdır. 

Dağ-mədən  sahəsində  fəaliyyət  göstərən  şirkətlər  konsessiyam  faydalı 

qazıntıların kəşfiyyatını apanuaq və onları hasil etmək hüququ verən lisenziya 

formasında alır. İnvestisiya qoyuluşlarının şərtləri, bir qayda kimi, dağ-mədən 

qanunvericiliyi  ilə  yaxud  faydalı  qazıntı  yataqlarının  mənimsənilməsinə  dair 

kontraktda müəyyən olunur. Zaman keçdikcə, qanunvericilik bazar kon3oınk- 

turunda  və  siyasi  yönümdə  baş  verən  dəyişiklikləri  əks  etdirərək,  dəyişir. 

Müasir dağ-mədən qanunvericiliyinin səciyyəvi xüsusiyyətləri hüquqların əsas 

olmadan ləğv edilməyəcəyinə zəmanətin güclənməsi, əvvəlki dövrlərdə tərtib 

edilmiş  geoloji  hesabatların  açıqlığı,  kəşfij^at  işlərinin  aparılması  üçün 

ərizələrin  verilməsi  prosedurunun  aşkarlığı,  bu  işlərin  yerinə  yetirildiyi 

sahələrin  hüdudlarının daha dəqiq  müəyyənləşdirilməsi, torpaqlardan istifadə 

barədə  meydana  çıxan  mübahisələrin  həlli  və  bunun  metodları  haqqında 

müddəaların  daxil olunmasıdır. Bəzi  ölkələr dağ-mədən sənayesində  yerli və 

xarici kadrların məşğulluğu ilə bağlı olan şərtləri də daxil edir (cədvəl 16.2). 

Cədvəlin məlumatları ölkələrin TMK-lar ilə kontraktları hansı formada, 

nə qədər sayda bağladığını (ümumiyyətlə, bağlanmadığını) təsvir edir. Neft-qaz 

və dağ-mədən sənayelərində müqavilə mexanizmlərinin inkişafı dövlətin TMK 

tərəfindən  yataqların  mənimsənilməsi  prosesində  tərəflər  arasında  lazımi 

balans  axtardığını  göstərir.  Hökumətin  əsas  xeyrinin  faydalı  qazıntılann 

hasilatından  əldə  edilə  gəlir  olduğuna  görə,  onlar  bu  fəaliyyətdən  lazımi 

məbləğdə  mənfəət  payı  təmin  edən  mexanizmin yaradılmasına  xüsusi  diqqət 

yetirir.  Son  bir  neçə  il  ərzində  mineral  xammalın  qiymətinin  bahalaşmasına 

əsaslanaraq,  bəzi  ölkələr  vergi  rejimlərini  yaxud  müqavilə  münasibətlərinin 

şərtlərini dəyişməklə, TMK-nm mənfəətindən onlara düşən payın çoxaldılması 

istiqamətində  addımlar  atmışdır.  İnkişaf  etmiş  və  inkişaf  etməkdə  olan 

ölkələrdə,  habelə  keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələrdə  tənzimləmə  rejimlərində 

aparılan  son  dəyişikliklər  əvvəlki  rejimlərin  TMK-nı  qəbul  edən  ölkəyə 

münasibətdə ədalətsiz olması iddiasına əsaslanır. 

453 

---

Cədvəl 16.2 

TMK-nın inkişaf etməkdə olan ölkələrin və keçid iqtisadiyyatı ölkələrinin neft-qaz sənayesində 

bağladığı kontraktların əsas formaları, iyun 2007-ci il 

Qəbul edən ölkə

 

Xarici TMK-nın kontraktlarının əsas növlər üzrə bölgüsü

 

Müqavilə 

ərazisinin orta 

ölçüsü

 

Hasilatın pay bölgüsü

 

Xidmət yaxud əvəzinin 

ödənilməsinə 

minimum zəmanətlə 

xidmət

 

Konsessiya yaxud 

müştərək 

müəssisə

 

Başqa 

və 

ayrıca 

razılaşdırılmamış

 

Cəmi

 

sayı

 

pay, %

 

sayı

 

pay, %

 

sayı

 

pay, %

 

sayı

 

pay, %

 

sayı

 

pay, %

 

kvadrat km

 

Əlcəzair

 

25

 

22,9

 

4

 

3.7

 

66

 

60,6

 

1

 

0,9

 

109

 

100,0

 

2357

 

Anqola

 

21

 

19,1

 

-

 

-

 

89

 

80,9

 

-

 

-

 

110

 

100,0

 

640

 

Braziliya

 

-

 

-

 

-

 

-

 

189

 

100,0

 

-

 

-

 

189

 

100,0

 

283

 

Çin

 

74

 

97,4

 

-

 

-

 

-

 

-

 

2

 

2,6

 

76

 

100,0

 

2973

 

Ekvatorial Qvineya

 

20

 

100,0

 

-

 

-

 

-

 

-

 

-

 

-

 

20

 

100,0

 

1333

 

İndoneziya

 

■ 155

 

100,0

 

-

 

-

 

-

 

-

 

-

 

-

 

155

 

100,0

 

2902

 

iran İslam Respublikası

 

-

 

-

 

16

 

80,0

 

-

 

-

 

4

 

20,0

 

20

 

100,0

 

3575

 

İraq

 

7

 

87,5

 

1

 

12,5

 

-

 

-

 

-

 

-

 

8

 

100,0

 

625

 

Qazaxıstan

 

9

 

9,7

 

-

 

-

 

84

 

90,3

 

-

 

-

 

93

 

100,0

 

1558

 

Küveyt

 

-

 

-

 

3

 

100,0

 

-

 

-

 

-

 

-

 

3

 

100,0

 

120

 

Liviya

 

107

 

80,5

 

-

 

-

 

26

 

19,5

 

-

 

-

 

133

 

100,0

 

4497

 

---