L a n q u L i y e V Mütəhərrik və əyləncəli oyunlar Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin , «2011»-ci IL tarixli saylı əmri ilə dərs

Birinci hərəkət
tənəffüsə qüvvətli təsir etməli, 5-6 dəfə təkrar 
edilməklə, həm də «dartınma» xarakteri daşımalı, asta tempdə icra 
olunmalıdır. 
İkinci hərəkət
ayaq əzələlərini inkişaf etdirməli, bu 
məqsədlə ayaqların qaldırılıb endirilməsi ilə əlaqədar icra olunmalı. 
Tez tempdə 4-5 dəfə təkrarlanmalıdır. Yaxud çöməlmələr icra 
edilməlidir ki, bu hərəkətlər də asta və orta tempdə yerinə yetirilməli, 
5-6 dəfə təkrarlanmalıdır. 
Üçüncü hərəkətlər 
ümumfizioloji əhəmiyyət 
kəsb etməlidir. Bu məqsədlə də 30 saniyəyə qədər davam edən sürətli 
tempdə icra olunan hoppanmalar yerinə yetirilməlidir. Məktəbyanı
meydançalarda yaxud da 1 dəqiqəyə qədər asta qaçmalıdır. 
Dördüncü 
hərəkət
gövdənin düz əzələləri üçün seçilməlidir. Bunun üçün də 
gövdənin əyilməsi və düzəldilməsini təmin edən hərəkətlər kompleksə 
daxil edilməlidir. Bu hərəkətlər 5-6 dəfə təkrar olunmaqla müxtəlif 
tempdə yerinə yetirilməlidir. 
Beşinci hərəkət
isə gövdənin yan tərəf 
(yanlara) əzələlərinə təsir etməlidir. Bu zaman gövdə növbə ilə yanlara 
əyilməli və ya sağdan və əksinə dairəvi hərəkət edilməlidir. Həmin 
hərəkətlər yavaş tempdə icra edilməli, 3-4 dəfə (hər tərəfə) 
təkrarlanmalı və ritmik olaraq icra olunmalıdır. 
Müşahidələrdən aydın olur ki, dərsəqədər səhər gimnastikasının 
səmərəli təşkili və keçirilməsində şagirdlərin onu könüllü olaraq icra 
etməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir, çünki səhər gimnastikası 
haqqında şagirdlərə məlumatların verilməsi həmin baxımdan onun 
mahiyyəti və nə məqsədlə yerinə yetirilməsi başa düşülməsinə zəmin 
yaradır. Bu isə onların şüurluğunu və hərəki fəallığını yüksəldir. Şirvan 
şəhərindəki 16 №-li məktəbin baş bədən tərbiyəsi müəllimi Azər 
Babayevin də bu sahədəki işi həmin baxımdan çox maraqlıdır. Azər 
müəllim dərs ilinin əvvəlində dərsə birinci növbədə səhər gigiyenik 
gimnastikasının əhəmiyyəti barədə ayrı-ayrı siniflərdə müvafiq olaraq 
aşağıdakı məzmunda söhbət aparır. 

---

164 
-Uşaqlar, mən sizinlə bu dərsimizdə səhər gimnastikası haqqında 
söhbət edəcəyəm. Mən öyrənmişəm ki, bəzi uşaqlar səhər gimnastikası 
ilə heç məşğul olmurlar. Bəziləri isə kompleks hərəkətləri düzgün icra 
etmirlər. Fikrimizcə, buna əsas dərsəqədər səhər gimnastikasını necə 
icra 
etmək lazım gəldiyini və onun əhəmiyyətini,onların 
bilməmədiyindən irəli gəlir. 
Soruşa bilərsiniz ki, səhər gimnastikasının nə kimi əhəmiyyəti 
var? Uşaqlar, görkəmli alim və həkimlər sübut etmişlər ki, bir neçə 
hərəkətlərin birləşməsindən əmələ gəlmiş səhər gimnastikası 
kompleks hərəkətlərinin icrasının orqanizm üçün faydası böyükdür. 
Gimnastika yuxunu qaçırdır, qısa bir müddətdə adamda sevinc,
gümrahlıq və şənlik əmələ gətirir, əhval-ruhiyyəni yüksəldir. Eyni 
zamanda yüngül və asan yerinə yetirilən gimnastika hərəkətlərindən 
sonra işə daha həvəslə başlamaq mümkündür. Həmin gün kifayət qədər 
zehni və fiziki iş görmüş olsa da, həddən artıq və ya tez yorulmursan, 
hətta ən çətin və mürəkkəb işlə qarşılaşdıqda belə qorxmur, inamla 
maneəni aradan qaldırmağa səy göstərirsən. Səhər gimnastikası 
hərəkətlərinin müntəzəm icra olunması əzələ qüvvəsinin sürətini, cəld 
və çevikliyini artırır, qamətin düzgün tərbiyəsini təmin edir, qəşəng, 
cəld, çevik yeriməyə və qaçmağa kömək edir. Bundan sonra müəllim 
səhər gimnastikası və idmanla məşğul olan uşaqların fiziki hazırlığını, 
qamətini, gimnastika ilə məşğul olmayanlarla müqayisə edib, 
tutuşdurur. Yeri gəldikcə, hətta bəzi hərəkətlər əyaniləşdirilir. Uşaqlar 
öz gözləri ilə idmançı şagirdin bədəninin xarici görünüşünün 
gözəlliyini, ondakı idman məharətini, hərəkətindəki incəliyi, 
emosionallığı görürlər. Bütün bunlar uşaqlarda səhər gimnastikası 
hərəkətlərinin şüurlu surətdə, inamla yerinə yetirilməsinə səbəb olur. 
Azər müəllim bəzən idmanla məşğul olan uşaqlara söz verir, onlar isə 
idmanla məşğul olduqdan sonra özlərini necə hiss etdikləri haqqında 
məlumat verirlər. Daha sonra müəllim aşağıdakı qaydaları onların 
dəftərlərinə yazdırır: 
1.Səhər gimnastikası ilə hər gün məşğul olmalı; 
2.Dərs zamanı öyrədilən hərəkətləri evdə təkrar etməli; 
3.Hərəkətlər icra edilərkən tənəffüsü bir an belə dayandırmamalı, 
müntəzəm tənəffüs etməli; 
4.Əyilmələr zamanı dərin nəfəs verməli, ilk vəziyyətə 
qayıdarkən nəfəsi buraxmalı; 

---

165 
5.Qaməti düzgün saxlamalı, hərəkətlər şagirdlərin qamətinin 
formalaşdırılmasına yönəldilməli; 
6.Hərəkətləri ev şəraitində icra etməli, bu vaxt valideynin 
köməyindən istifadə olunmalı; 
7.Kompleks hərəkətləri bacı-qardaşınla, ata-ananla birlikdə 
yerinə yetirməli; 
8.Hərəkətlərin icrasına ciddi yanaşmalı, artıq hərəkətlərə, 
intizamın pozulmasına qətiyyən yol verilməməli;
9.Ürəyin fəaliyyətini məqsədəuyğun şəkildə artırmalı, əzələ 
sisteminə müxtəlif məqsədəmüvafiq təsir göstərməli; 
10.Şagirdlərin yorğunluğuna və həddən artıq oyanıcılığına səbəb 
olmamalı; 
11.Kompleks hərəkətlər əvvəllər icra edilmiş hərəkətlərdən və 
yaxud da daha asan qavranılan hərəkətlərdən ibarət olmalı; 
12.Əhval-ruhiyyəni və emosionallığı yüksəltməli; 
13.Uşaqların yaşına, fiziki inkişafına və hazırlığına, habelə 
səhhətinin vəziyyətinə uyğun olmalı; 
14.Məşğələ yeri nəzərə alınmalıdır. 
Azər müəllim səhər gimnastikası üzrə iş təcrübəsindən 
danışarkən deyir ki, mən uşaqlarla gimnastikaya dair qısa və konkret 
söhbət apardıqdan sonra onlara hazırladığım kompleks hərəkətləri 
yazdırıram. Sonra isə şagirdləri kompleks hərəkətlərin tərtib olunma 
sxemi ilə tanış edirəm. Müəllim aşağıdakı ardıcıllığı nəzərə almaqla 
hərəkət kompleksləri tərtib edir: 
Yeriş, qaçış, dartınma templi hərəkətlər; çiyin oynaqlarının 
dairəvi hərəkətləri; qamət üçün hərəkətlər, irəli, arxaya və yanlara 
əyilmələr, çöməlmələr, belin, başın dairəvi hərəkətləri, qol əzələləri 
üçün hərəkətlər; kürək əzələləri üçün hərəkətlər; qarın əzələləri üçün 
hərəkətlər, yerində hoppanmalar, bədəni sakitləşdirici yeriş və diqqəti 
cəlbedici hərəkətlər. 
Şirvan şəhər 16 №-li məktəbdə şagirdlər ev dəftərinə
kompleksin tərtibolunma qaydasını da köçürürlər. Dərsin hazırlıq 
hissəsində ümuminkişaf etdirici kompleks hərəkətlərlə yanaşı, ev 
şəraitində icra olunmalı hərəkətlər də onların nəzərinə çatdırılır və 
nümayiş etdirilir. Şagirdlərə evdə həmin kompleksdən istifadə etməklə 
bərabər, sadə komplekslər tərtib etməsi də onlara tapşırılır (bu 

---

166 
metodlar əsasən 3-4 və daha yuxarı siniflərdə istifadə etmək 
əlverişlidir). 
Həmin məktəbdə şagirdlərin tapşırıqları necə yerinə 
yetirdiklərini bilmək üçün onları zalın, meydançanın mərkəzində 
arxaları mərkəzə baxmaqla dairə üzrə düzləndirilir və icra etmək lazım 
gələn hərəkətin adı çəkilir və komanda verilir. Məsələn, gövdə 
əzələlərini inkişaf etdirən kompleks hərəkətlərin icrasına hazırlaşın. 
Başla. Bir-iki, üç-dörd və s. sayırıq. Axırda isə buraxılmış nöqsanları 
qeyd edir və onun düzgün yerinə yetirilməsini göstərir. 
Başqa bir məktəbin təcrübəsinə istinad edək. Bakının Xətai 
rayonundakı 254 saylı məktəbin bədən tərbiyəsi müəllimi Müzəffər 
Aslanov dərsəqədər səhər gimnastikasını təşkil edərkən aşağıdakı 
pedaqoji-metodiki cəhətləri nəzərə alır. Müşahidələrdən məlum olur ki,
müəllim məşğələlərə qədər səhər gimnastikasını xüsusi komanda ilə 
başlayır. Səhər gimnastikasına düzlən komandası verilən kimi şagirdlər 
yaş qrupları üzrə əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş məktəbyanı sahədə 
öz yerlərini tuturlar. O, ibtidai siniflər üçün ayrılıqda məşğələ yeri 
düzəltmişdir. Bundan əlavə, meydançada hər bir sinif üçün xətlərlə 
işarə vurulmuşdur. Hər bir sinifdən ötrü yerin ayrılmasının mühüm 
pedaqoji əhəmiyyəti vardır. Hər şeydən əvvəl, şagirdlər öz yerlərini 
tanıyır, komanda verilən kimi vaxt itirmədən sıra və cərgəyə düzülür, 
aparıcının tapşırıqlarını gözləyirlər. Bu vaxt uşaqlar daha intizamlı və 
mütəşəkkil surətdə olurlar. Hərəkətlər bəzən də yarış formasında yerinə 
yetirilir.Yəni müəyyən hərəkət kompleksivə ya onun hər hansı 
elementi (ibtidai siniflərdə əsasən 5-6 gimnastika hərəkəti təşkil 
olunur) icra olunduqdan sonra hənsı sinfin həmin hərəkət elementini 
(misal üçün birinci hərəkət kompleksini) düzgün qaydada yerinə 
yetirməsi və bu hərəkətə görə neçə xal qazanmağı elan olunur. Bütöv 
bir kompleks icra edildikdən sonra xallar hesablanır. Daha çox xal 
toplamış komanda həmin gün səhər gimnastikasının ən yaxşı icraçıları 
adlandırılır. Bu kiçik məktəbyaşlı uşaqların səhər gimnastikasına 
həvəsini daha da artırır. Əlbəttə, burada bir məsələyə diqqət yetirmək 
lazımdır. Xallar düzgün hesablanmalı, hər bir sinfin göstəricisi 
obyektiv qiymətləndirilməlidir. Bunun üçün də yuxarı siniflərdən, ən 
fəal idmançılardan 2-3 nəfəri həmin işə cəlb edilməli və qabaqcadan 
hazırlanmalıdır. 
Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, məşğələyə qədər səhər 
gimnastikasında şagirdlərin idman geyimləri yerli iqlim şəraitinə 

---

167 
uyğun olmalıdır. Tədris ilinin ilk və son aylarında yüngül və qısaqollu 
köynəklərdə idman ayaqqabıları ilə, ortalarında isə uşaqların 
geyimlərinin bir qədər isti olmasına əhəmiyyət verilməlidir. 
Ümumiyyətlə, kompleks hərəkətlər sadə olmaqla, uşaqların 
tərləməsinə, təngnəfəs olmasına zəmin yaratmamalıdır. Hoppanmalara 
az və tənəffüs hərəkətlərinə isə (nəfəs alıb-verməyə) geniş yer 
verilməlidir. Qüvvətli külək zamanı və şiddətli qar yağan zaman 
uşaqları ətraf yerlərə qısa müddətə gəzməyə aparmalı, bir neçə dəfə 
yerişi asta qaçışla növbələşdirməlidir. 
Şaxtalı və soyuq havalarda isə məşğələyə qədər səhər 
gimnastikasını açıq havada deyil, pəncərə və gözlükləri açmaq şərti ilə 
dəhlizlərdə, idman zallarında və geniş siniflərdə yerinə yetirməlidir. 
Məşğələ üçün yerlərin sanitar-gigiyenik cəhətdən təmiz və 
kifayət qədər işıqlı olmasına diqqət yetirmək vacibdir. 
Məşğələyə qədər səhər gimnastikasının təlim-tərbiyəvi 
əhəmiyyəti nəzərə alınaraq onun ümumi rəhbəri məktəb direktoru 
olmalıdır. Baş bədən tərbiyəsi müəllimi və digər mütəxəssis müəllimlər 
isə işin icrasına, metodik cəhətdən düzün təşkilinə cavabdehdirlər. 
Köməkçilər, başqa fənn müəllimləri, sinif rəhbərləri və ictimai 
təlimatçılar olmalıdır. 
Məşğələyə qədər səhər gimnastikası dövründə hərəkətlərin 
intensiv surətdə icrasına, hər bir şagirdin aparıcı rolunda çıxış etməsinə 
şərait yaradılmalıdır. Aparıcı gimnastlar hündür yerdə dayanmalı, 
hərəkət komplekslərini şagirdlərlə birlikdə yerinə yetirməlidir. 
Köməkçi fəallar və şagirdlərin diqqətini özünə cəlb etməklə, sıralar 
arasında gəzişir və hərəkətin düzgün, eyni vaxtda yerinə yetirilməsinə 
nəzarət etməlidirlər. 
Təcrübədən aydın olur ki, şəhər məktəblərinin bəzilərində 
kompleks hərəkətlər maqnitafona yazılır və məktəbin radio qovşağı 
vasitəsilə şagirdlərə çatdırılır. Çalışmaq lazımdır ki, səhər gimnastikası 
şagirdlərin ruhuna oxşasın. Hərəkətlər onun ritminə uyğun musiqinin 
şux və oynaq müşayiətilə icra olunsun. Bu diqqəti cəlb edir və 
uşaqların əhval-ruhiyyəsini yüksəldir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, səhər gimnastikası hərəkətləri şagirdlərə 
elə çatdırılmalıdır ki, onlar aydın dərk edilsin, hamı onu başa düşə 
bilsin. Ona görə də aparıcı gimnast bütün hərəkətləri qabaqcadan yaxşı 
öyrənməli və öz üzərində bir neçə dəfə məşq etməlidir. Müəllim isə 
aparıcının kompleksi necə icra edə bilməsini yoxlamalı, lazım gələrsə 

---

168 
ona aparıcı rolunda çıxış etmək hüququ verməlidir. Aparıcı şagirdlərlə 
birlikdə, üzbəüz dayanıb güzgü üsulu ilə hərəkəti icra etməlidir. 
Şagirdlərdən bəziləri hərəkəti düzgün yerinə yetirmirsə, bəs onda 
nə etməli? Birinci növbədə gimnastikanın tempini dəyişdirmək, 
sinifləri hərəkətdən ayırmamaq şərti ilə nöqsanların düzəldilməsi 
nəzərdə tutulur. 
Kompleks hərəkətlər öyrədilərkən əvvəlcə bir hərəkəti icra edib 
kiçik fasilə etdikdən sonra digər hərəkəti yerinə yetirmək faydalıdır. 
Bu vaxt müəllim və ya aparıcı gimnast hərəkətin yerinə yetirilməsi 
texnikasını izah və göstərməklə, həm də baş verə biləcək nöqsanları 
əyaniləşdirir və onun aradan qaldırılması yollarını izah edir. Sonra isə 
hərəkət kompleksi eyni vaxtda icra olunur. Burada şərh aydın, konkret 
və emosional olmalıdır. Hərəkətlər arası fasilə uzun deyil, ani saniyə 
müddətində edilməlidir. 
Səhər gimnastikası kompleks hərəkətləri o zaman fasiləsiz olaraq 
yerinə yetirilir ki, icra olunan hərəkət sonrakı hərəkətlərin başlanğıcı 
olsun. Bu vaxt şagirdlər hərəkəti göstərmək üçün dayandırılmır. Bu cür 
metoddan yalnız yüksək fiziki hazırlığa malik olan şagirdlərlə 
hərəkətin icrası dövründə istifadə etmək mümkündür. 
Səhər gimnastikasının səmərəli təşkili yuxarıda deyilənlərlə 
yanaşı, hərəkətin xarakterindən, onun üsullarından istifadə 
edilməsindən çox asılıdır. 
I-IV siniflərdə gücü inkişaf etdirən hərəkətlər yavaş icra 
edilməlidir. Həmin hərəkətləri uşaqların yüksək ümumi fiziki 
hazırlığından asılı olaraq tempdə icra etmək mümkündür. Oynaqların 
mütəhərrikliyi və çevikliyi artırılan vaxtı isə yellənmələr tam 
amplituda da yerinə yetirilir və ya kəskin hərəkətlər icra olunur. 
Yumşaldıcı, sakitləşdirici hərəkətlər isə hərəkətin koordinasiyalılığını 
inkişaf etdirir, qüvvəni düzgün bölüşdürür, həmçinin elə əzələləri işə 
cəlb edlir ki, onlar hərəkətin yerinə yetirilməsində bilavasitə iştirak 
edir. Qüvvəni artıran hərəkətləri yavaş tempdə və fiziki yükü tədricən 
artırmaqla icra etmək lazımdır. Əvvəlcə sadə hərəkətlərdən başlamalı, 
sonra isə bacardıqca daha çox əzələləri fəaliyyətə gətirmək zəruridir. 
Qüvvə üçün hərəkətlər icra olunarkən fasilənin verilməsi və ya bədəni 
sakitləşdirici hərəkətlərin yerinə yetirilməsi məsləhət görülür. Qüvvə 
hərəkətlərini təxminən eyni gücdə və boyda olan uşaqlara tətbiq etmək 
faydalıdır. 

---

169