M ü n d ə r I c a t
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.5 1970-ci ildə dünyada istehsal və istehlak tullantılarının həcimi (mln.t) və strukturu (TorçeĢnikov və b. , 1981 )
- Cədvəl 2.7
79
dırmaq. Perspektivdə suni törəmələrin xassələri təbii ekosistemlərin xassə- lərinə maksimum yaxınlaşmasını təmin etməlidir, əslində bunun aqrosis- temdə kütlə və enerji mübadiləsi xüsusiyyatlərinə əsaslanan aqroekoloji həlli tapılmalıdır.
Aqroekosistemin məhsulvermə prosesi ayrı-ayrılıqda təsir göstərən abiotik (yeri, günəş radiasiyası, istilik və su rejimi, mineral qidalanma və s.), biotik və antropogen faktorlardan deyil, eyni vaxtda (aparılan) bu faktorlarm kompleksindən asılıdır (faktorlararası qarşılıqlı təsirin mürəkkəb kombina- siyasının yekunlaşdırıcı vektörü). Aqroekosistemin məhsuldarlığı insanın idarə olunması (nəzarəti) altında becarilən bitki və ətraf muhit arasında mad- dələr mübadiləsi və enerji çevrilməsi proseslərinin intensivliyi və istiqaməti ilə təmin olunur. Aqroekosistemin bioloji təşkilinin ekosistem səviyyəsi son nəticədə idarəetmənin keyfiyyətindən, onun təbiətə uyğunluq dərəcəsindən asılıdır.
Texnogenez Ģəraitində aqroekosistemlərin funksiyalaĢması
İnsanlar təbii mühitin maddə və problemlərini fasiləsiz dəyişməklə və yenidən formalaşdırmaqla özünə əlverişli şərait və yaşama mühiti yaradır. Cəmiyyətin inkişafının daha yüksək pilləsində mü-hitin özünün yenidən formalaşması baş verir. Nəticədə hər bir əmək məhsulu insanla təbiətin bir- gə təsirinin nəticəsi kimi üzə çıxır, cəmiyyətin istehsal gücünün inkişafının səviyyəsi isə belə qarşılıqlı təsirin miqyasında əks olunur. İstehsal gücündən asılı olaraq təbii-ehtiyyatlar potensialından istifadə genişlənir, ictimai isteh- sal təbii mühitin ―iştirak‖ dərəcəsi artır ki, nəticədə təbii komplekslərə və onların komponentlərinə birtərəfli antropogen təsirin daim güclənməsi ilə şərtlənir. Şübhəsiz ki, belə təsirlərin birbaşa nəticəsi texnogenez prosesinin formalaşması və inkişafıdır. Texnogenez – bu insanın istehsal fəaliyyətinin təsirindən təbii kom- plekslərin dəyişməsi prosesidir. Biosferin yenidən formalaşması ilə nəticə- lənir. Burada çoxsaylı geokimyəvi proseslər baş verir (insanların texniki və texnoloji fəaliyyətinə bağlı), bir çox kimyəvi elementlərin qatılaşması və yenidən qruplaşması, onların mineral və üzvi birləşmələri yaranır. İnsanın sənaye, kənd təsərrüfatı və digər çoxplanlı fəaliyyəti nəti- cəsində müxtəlif formalı maddənin böyük həcmdə texnogen miqrasiyası baş verir. Bunların çoxu təbii ətraf mühiti çirkləndirir (cədvəl 2.5, 2.6, 2.7). Kənd təsərrüfatının payına 1970-ci ildə 39%-dən çox tullantı düşür. Bu rəqəm son vaxtlar xeyli artıb. Bunu təbiətin mühafizəsi tədbirlərində nə- zərə almaq lazımdır, belə ki, texnogenez prosesləri, bir qayda olaraq ener- 80
getik, sənaye və nəqliyyat təsiri ilə izah olunur. Kənd təsərrüfatı tullantıları struktur spesifikasından və onların sonrakı transformasiyasından özünəməx- susluğu, təbii komponentlərlə (torpaq, su və b.) birbaşa təsiri çox aktiv baş verir.
Cədvəl 2.5 1970-ci ildə dünyada istehsal və istehlak tullantılarının həcimi (mln.t) və strukturu (TorçeĢnikov və b. , 1981 )
Tullantıların kateqoriyası Klassik
Enerjisi Sənaye
Kənd təsərrüfatı Kom. məişət
sektoru Cəmi
Atmosferi çirkləndirən əsas qaz formalı maddə 17326 47
1460 873
19706 Bərk hissəciyin atmosferə atılması 133
91 14
3 241
Bərk tullantılar - 4000 - 1000
5000 Karbohidratlar 42 14
9 4 60 Üzvi maddələr - - 4500 30
4530 Fekal tullantılar - -
180 9580
Cəmi 17501
4152 15383
2090 3926
Kənd təsərrüfatı fəaliyyətində əmələ gələn çirkləndirici maddələrin adam başına və 1km 2 əraziyə düşən miqdarı (Losev və b., 1993) Cədvəl 2.6 Ölçü vahidi Atmosfer Qrunt
sular Su
Bərk tullantılar Cəmi
Zərərli Cəmi
Zərərli 1 adama t/ildə 13 0,24
500 0,30
53 17,7
1 km 2 -ə t/ildə 66 1,60
4500 2,50
700 230,0
1989-cu ildə Rusiyada adambaşına düşən bəzi təhlükəli atmosfer və su çirkləndirici maddələrin miqdarı 2.5 (Losevvə b. , 1993)
Atmosfera Su CO
Karbohid- ratlar Pb
Hq Benzapren Flüoritlər Fenol Ağır
metallar 60 kq
40kq 23q 170mq 100mq 90q
30q 14q
2.6, və 2.7 -cı cədvəllərdə verilən materiallar çirkləndirici maddələrin əraziyə və insanlara təsirinin təxmini mənzərəsini verir. Görünür Rusiyada artıq ―çirklənmiş sahə‖ formalaşıb, təbii və süni ekoloji cəmiyyətlərin qeyri- sabitliyi üçün əhəmiyyətli faktorlardır. Qurunun təxminən 1/3-nə insan fəaliyyəti təsir etmir. Bu cür ―azad‖ Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|