Manaf süleymanov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
170 ədibimiz olan cənab Səhhətin vəfatından dolayı ərbab şəbab naminə bağı matdələrinə təziyələr izharilə xətm kəlam elərəm». Bakı, Əbdül Səlimzadə Məhəmməd Hadi. Hadinin təşvişi yerində imiş. Səhhətin dərc edilməmiş asari ədəbiyyasi tapılmadı. Yoxa çıxdı. İki roman yazıbmış, biri aşiqanə, digəri Volqa çayı boyu Tatarıstana və Başqırdıstana doktor İsmayıl Haqqı Veyisovla bərabər etdiyi səyahət barəsində imiş. Böyük şair Sabir ölümündən əvvəl, nəşr edilməmiş şerlərini və ədəbi mülahizələrini, bir də vəsiyyətnaməsini bir zərfə qoyub bağlamış və Səhhətə əmanət vermiş ki, yeganə etimad etdiyim şəxs sənsən, bu zərfi ölümümdən on il sonra açarsan və hamısını nəşr etdirərsən. O da yoxa çıxdı. Bunlardan böyük itki ola bilərmi? Hadinin məqaləsindən bir neçə gün sonra ədəbiyyatşünas və şair Salman Mümtaz mərhum Səhhətin son məktubuna şerlə yazdığı cavabı qəzetdə dərc etdirmişdi: Cahanda ilk çıxan təzə aya and olsun, Cavanlığında dönən qəddi yaya and olsun. Qəsəm o şəms münirə, o mahi tabana, Şəhabə, Nirə, nuri-ziyaya and olsun. Qəsəm nəsimi səbahə, stareyi sümrə, Hilalə, bədrə, sühalə, səhayə and olsun. Rəmuzi şeri bilən şairi şehirə qəsəm, Nükati nəzmə bələd aşınayə and olsun. Cahanda xəlqi edən doğru, düz yola dəvət, Həqiqi rahibərə, rəhnümayə and olsun. Gözəllərin o mübarək həyalı üzlərinə, Yenə o çöhrələrə, ol həyayə and olsun. Sənə birinci pərəstiş edən bənəm «Sihət», Rəvan pak «Bahara», «Səfayə» and olsun. Neçünkü Qafqaz ara sən sevimli şairsən, Sənin nəşidələrin, rayiqanə şerlərin, Dəyər cəhanə, cəhanə, səmayə and olsun. Məni çıxarma yadından, çıxarmaram mən həm, Təbiətə, suyə, xakə, həvayə and olsun. Abbas Səhhətdən söz düşəndə Salman Mümtaz Səhhətin hafizəsinə məftun olduğunu qibtə ilə söylərdi. Deyərdi ki, bir şair bir poema yazıb gətirir Səhhətə, oxuyur, qurtaranda Səhhət soruşur ki, bu şer əlinə hardan keçib, bu mənimkidir. Şair etiraz edir ki, öz şerimdir. Doktor, zarafatı buraxın. Səhhət deyir ki, qulaq as və o şeri əzbərdən oxuyur. Şair özünü itirir. Doktor gülür və zarafat etdiyini deyir, şairə bir sıra məsləhətlər verir. Abbas Səhhət rus, fars, 171 fransız, ərəb dillərini yaxşı bilirdi. Tərcümə də edirdi. Firdovsi, Nizami, Hafiz, Sədiq Xəyyamın əsərlərindən çoxlu şer əzbər bilirdi. Rus şairlərindən Lermontovu ürəkdən sevirdi. Krılovun təmsillərini əzbərdən bilirdi, tərcümə edərdi. Fransa ədib-mütəfəkkirlərindən Valteri, Hüqonu sevirdi. Əbu Əli İbn Sinanın əsərlərini dərindən öyrənmişdi. Həkimlik praktikasında istifadə edirdi, xeyirxah, üzügülər, əsl mənada şəxsiyyət idi. İngilislərlə bir qrup ağqvardiyaçı başkəsənlərin şəhərə varid olmaları ilə bağlı əhalinin iztirabı, əziyyəti daha da artdı. Xalqın yaşayışını daha da ağırlaşdırdı, ölkənin var-sərvəti ingilislərin ixtiyarına keçdi. Fəhlə və kəndlilər ağır şəraitdə yaşayırdı, siyasi hüquqdan məhrum idilər. Bir tərəfdən də əhali arasında vahiməli xəbərlər gəzirdi: «Denikin deyib ki, səhər çayını Dağıstanda içib, naharı Bakıda edəcəyəm». Camaat daima qorxu içindəydi. Şəhərdə tez-tez ağ zabit və soldatlara rast gəlmək olardı. Ağ gəlir və polkovniklərin biri gəlir, digəri gedirdi. Biçeraxovu Prijivalski, onu isə Baratov əvəz edirdi. Baratov gedir, Erdel gəlirdi. Uzun müddət, çar dövründə İran xalqına qanlı divan tutan, bir yürüşdə Cənubi Azərbaycanda müctəhid Məlikül Mütəkəlimeyni dar ağacından asdırıb çoxlu adam öldürən gəlir Liyaxov Bakıya gəlir. Rusiyada Qızıl Ordu tərəfindən əzişdirilən və darmadağın edilən ağqvardiyaçı zabitlər canlarını qurtarmaq və müsavat, daşnak və menşevik hökumətləri ilə əlaqəyə girmək üçün Zaqafqaziyaya gəlirdilər. Ərzaq bahalanırdı. Çörək dükanlarının qabağında uzun növbələr düzülür, səhərdən axşama qədər soyuqda, küləkdə gözləyir, sonra da evlərinə ac qayıdırdılar. Şəhərdə xəstələnənlərin sayı çoxalmışdı. Qocaman kommunistlə müsahibə. Şəmsəddin Musaxanov 1918-1920- ci illərdəki hadisələr barədə nəql edirdi ki, 1918-ci ilin mart ayından sonra vəziyyət xeyli çətinləşdi. Nə şəhərdə, nə mədənlərdə, nə də fabrik-zavodda və ətraf kəndlərdə heç kəs bizə qulaq asmaq istəmirdi. Bəzən adamın salamını da almırdılar. Bizi yığıncaqlara buraxmır, içəri girəndə də, hamı durub çıxırdı bayıra, məclis dağılırdı. Elə ki, deyirdik: «ay yoldaş...» sözümüzü ağzımızda qoyurdular: «Sizdən bizə yoldaş olmaz. Gedin! sizin yoldaşlarınız bizə yad adamlardır, onların yanına gedin». Na-əlac qalmışdıq. On doqquzuncu ilin əvvəlləri idi, İngilislər ağalıq edirdi. İki nəfər getdik mədəndə fəhlələrlə görüşməyə. Nədənsə acıqlanmadılar. Başladıq ingilisləri pisləməyə, azadlıq uğrunda bütün millətlərin fəhlələrilə əlbir mübarizə aparmaqdan danışmağa. On-on beş fəhlənin hamısı qalxdı ayağa, bir səsnən: «Gedin, bu nağılı uşaqlara danışın... Bizi bir də tora sala bilməzsiz... Siz dinsizlər Quranı danırsız, allaha inanmırsız...». Eşitdik ki, Təzəpir məscidində yığıncaqdır. Getdik. Adam əlindən tərpənmək olmurdu. Bizi içəri girməyə qoymurdular, birtəhər içəri keçdik. Bir nəfər qışqırdı: «Ay camaat, bunlar dinsizdir... Moltanıdırlar, vurun!». 172 Dava düşdü. Gördük ki, dayansaq öldürəcəklər, ya da ayaq altına salıb tapdalayacaqlar, cəld aradan çıxdıq... Naəlac qalmışdıq. Əlimizdən heç nə gəlmirdi, Mart qırğını əhalini bərk hürküdüb, qorxutmuşdu... Bir gün getdik Sabunçuya. Gördük yığıncaqdır. Müsavatçıların adamı fəhlələrə islamdan, Qurandan, millətdən danışırdı. Yoldaşım İsmayılov qabağa keçib, ağzını açanda yenə şuluqluq düşdü, macal vermədilər sözünü desin... Mənim boyum balaca olduğundan kətilin üstünə qalxdım, qışqırdım: «Ay müsəlman qardaşlar, ay camaat, niyə çığırıb, şuluq salırsız, - yoldaşımı göstərdim, «bu adam dinsizdir, yəhudidir, O, deyir ki, Nikolay yıxılıb, gorbagor olub... Hər şey qalıb camaata. Qalaqapdır. İri bir qabda plov var, üstündə də toyuq, qaysı, kişmiş. Gəlin bir yerdə yeyək. Yeyirsiz yeyin... Yemirsiz cəhənnəmə yeyin... Daha yazığı gözümçıxdıya salmaq niyə? Olub keçəndən yox... Sabahdan danışaq». Camaat birdən sakitləşdi. İsmayılov çıxış etdi. Birinci dəfə orda bizi qoydular danışaq axıracan... Bu qayda ilə gecə-gündüz mədənlərdə, zavodlarda müsəlmanlar arasında iş aparıb onları öz tərəfimizə cəlb edirdik. Əlipaşa adlı bir kasıb vardı, heç cürə onu başa sala bilmirdik ki, bəy, xan olmayacaq. İnanmırdı. «İndi görün hümmətçilər nə qədər əziyyət çəkiblər». Parlaman. Azərbaycan parlamanı açılmalı idi. General Tomson işi təxirə salırdı. Bakı Azərbaycanın paytaxtı olmağına baxmayaraq hakimiyyət ingilis işğalçılarının ixtiyarında idi. Tomson özünü general-qubernator elan etmişdi. İngilis zabitləri xoşları gəlməyən adamları, heç bir əsas olmadan tutur və istədikləri müddətə həbsə salır, Tiflisə, Ənzəliyə sürgün edirdilər. Sonralar həbs edilənlərin sənədlərini yoxlayanda hamısının günahsızlığı məlum olurdu. Parlaman dekabr ayının üçündə açılmalı idi. Tomson razılıq vermədiyindən məsələ hələ qalırdı. Xeyli diplomatik danışıqdan sonra, onu başa saldılar ki, ingilis sərmayəsinin mənafeyi hər yerdə gözlənəcək, arada qorxulu heç bir şey yoxdur. Gəlir Tomson bütün fraksiyaların nümayəndələrini hüzuruna çağırıb ayrı-ayrılıqda danışıb, vəd alandan sonra, dekabrın 7-də parlamanın açılmağına icazə verdi. Parlamanın yerləşdiyi Nikolayevski (Kommunist) küçəsindəki Aleksandrovski müsəlman qız seminariyası binasının damında aypara və səkkiz guşəli ulduz olan üç rəngli bayraq dalğalanırdı, aşağıda iri metallik ərəb hərflərilə, hüsnxətlə «İstiqlal» sözü yazılmışdı. Küçənin adını dəyişdirib «Parlaman» küçəsi qoydular. Parlamanın 120 üzvü vardı (bu rəqəm müxtəlif mənbələrdə müxtəlifdir - M. S). Parlamenda üzvlər milliyyət etibarı ilə belə bölünürdü: bütün müsəlman partiyaları və bitərəflər - 108 nəfər, daşnaklar - 7 nəfər, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|