Ma’ruza №6: Markaziy Osiyoda kuzatiladigan tabiiy talofatlar va ularning oqibatlari Reja

Suv toshqini xavfida quyidagi vazifalar bajarilishi talab etiladi: suv toshqini xavfi haqida aholini ogoh etish; razvedka va kuzatuv ishlarini olib borish; FVDT kuch va vositalarini jalb etish; qutqaruv va tiklov ishlarini olib borish; kerak bо‘lganda aholini va moddiy boyliklarni xavfsiz joylarga evakuatsiya qilish; suv toshqini bо‘lgan xudulardagi korxona va tashkilotlarning ishlab chiqarish jarayonini qisman yoki butunlay tо‘xtatish; suv bosgan hududlarda qutqaruv tizimlari va boshqa tizimlar kerakli texnika va suzuvchi vositalar yordamida odamlarni qutqarish va evakuatsiya qilish ishlarini olib boradi. Qutqaruv ishlarida ishtirok etuvchilar odamlarni suvdan qutqarish bо‘yicha tajribaga, hamda qutqarilganlarga birinchi tibbiy yordam kо‘rsatish tajribalariga ega bo’lishi lozim.
Yer surilishi: sabablari va talаfotlari. Tog‘ jinslari qatlamlarini qiya sath bо‘ylab о‘z og‘irligi, gidrodinamik, gidrostatik, seysmik kuchlar ta’sirida surilishiga yer surilishi (ko`chki) deyiladi.
Yer surilishining vujudga kelish qonuniyatlarini, ularning dinamikasini о‘rganish katta ahamiyatga ega. Bu – qurilish ishlarini olib borish sharoitini aniqlashda, iqtisodiyot tarmoqlarini va inson hayotini saqlashda muhim omil hisoblanadi. Yer surilishi oqibatida iqtisodiyot katta zarar kо‘radi, ba’zi yirik inshootlar, yо‘llar bir necha yuz metrga surilib tashlanadi, katta-katta ekin maydonlari foydalanishga butunlay yaroqsiz bо‘lib qoladi, butun-butun qishloqlar, shaharlar vayron bо‘ladi, minglab kishilar boshpanasiz qoladi, halokatga uchraydi.
Yer surilishi - tog‘ jinsining surilish tezligi hamda suriluvchi tog‘ jinsini miqyos darajasiga kо‘ra turli xilda bо‘lishi mumkin. Jumladan, tog‘ jinsining surilish tezligi sekin, о‘rtacha va kuchli xillari bо‘lib, birinchisida surilish bir necha santimetrga, о‘rtacha surilishda bir necha metrga, kuchli bо‘lganda esa tog‘ jinslari soatiga bir necha kilometrga suriladi. Ayni kuchli yer surilishi halokatli bо‘lib, kо‘plab odamlarning о‘limi kuzatiladi. Yer surilishida suriluvchi tog‘ jinsi massasi bir necha million, ba’zan milliard kub metrga yetadi.
Amerika mutaxassisi F. Jensning ma’lumotiga kо‘ra, AQSHda tog‘ jinslari surilishlari va chо‘kish hodisasi natijasida 1925-1971 yillar mobayinida 75 mld. dollar zarar kо‘rilgan, bu esa yiliga 1,63 mld. dollar mablag‘ni yо‘qotish demakdir.
Markaziy Osiyo Respublikalari hududlarida ham hozirgi kungacha kо‘p yer surilishlari kuzatilgan. Masalan, 1964 yil aprel oyida Tojikistonning Ayniy qishlog`ida bo`lgan yer surilishida Zarafshon daryosi butunlay to`silib qolgan. Faqat axolining o`z vaqtida olib borgan sayi - xarakatlari natijasida falokatli oqibatlarning oldi olingan.
Eng xavfli yer ko`chkisi 1920 yilda Xitoyning Kansu viloyatida bo`lgan. Bunda kuchli yer silkinishi oqibatida shaxar va qishloqlarni tog’ jinslari bosib, 200 ming insonlarning o`limiga sabab bo`lgan. Xuddi shunday falokat 2009 yilda Indoneziyaning Summatra orolida yuz bergan. Bu falokatning yuz berishiga kuchli yer silkinishi oqibatida bhalandligi 80 m, uzunligi 400m bo`lgan tuproq jinsi xarakatga kelib, minglab odamlarning tuproq ostida qolishiga olib kelgan. Shuningdek, 1911 yil 18 fevral kuni Pomirning Muzkо‘l tog‘ tizmasida 9 balli yer silkinishi natijasida Usoy yer surilishi sodir bо‘lgan. Bu yer silkinish ta’sirida 2,5 km³ g‘ovak tog‘ jinsi Murg‘ab daryosiga surilib tushgan. Bunda surilish 2,5 km masofani bosib о‘tib, daryo о‘zanini tо‘sib qо‘ygan. Yer surilishi bо‘lgan joyga qalinligi 450-500 m, uzunligi 2 km, kengligi 1 km qumtosh, ohaktosh, gips va boshqa tog‘ jinslaridan iborat massa surilgan. Talofot natijasida Usoy qishlog‘i yer surilmasi oqibatida qolib, 54 kishi nobud bо‘lgan. Yer surilishi natijasida daryo о‘zanini tо‘sib, balandligi 703-788 m, eni 4,3-5,3 km bо‘lgan tabiiy tо‘g‘on vujudga kelgan. Hozirgi paytda bu yerda dunyoga mashhur Sorez kо‘li mavjud va yig‘ilgan suv miqdori taxminan Norak suv ombori suvi hajmiga tо‘g‘ri keladi.
1984 yil 20 dekabrda Tojikistonning Sharora qishlog‘ida rо‘y bergan yer surilishi natijasida, taxminan, kengligi 400 m, uzunligi 4,5 km, qalinligi 4,8 m.ga yaqin bо‘lgan tog‘ jinsi harakatga kelib, 540 dan ortiq insonning yostig‘ini quritgan. Bu surilishning yuzagi kelishiga asosiy sabab yer qa’rida tarqalgan g‘ovak tog‘ jinslarining suv bilan tо‘yinishi, yer sathi suvlarining kо‘tarilishi hamda 7 balli yer silkinishidir.
Yer surilish ofati O`zbekiston hududini xam chetlab o`tmadi. O`zbekiston xududida shu kungacha 12 mingdan ortiq yer ko`chkilari, xar yili 150-200, namgarchilik yuqori bo`lgan joylarda esa mingga yaqin ko`chkilar yuz bergan. Masalan keyingi 20 yil ichida Oxangaron tumaninig konchilik sanoati rivojlangan Olmaliq, Oltintopgan, Bo`stonliq tumanining Xumson, Bog`iston, Xo`jakent, Chibortog` qishloqlarida, Surxandaryo, Qashqadaryo, Samarqand va Jizzax viloyatlarining tog` oldi va tog`li xududlarida, shuningdek Namangan, Farg`ona viloyatlarining ayrim xudidlarida yer surilish xodisalari ro`y bermoqda. Xalokatli yer surilishlari 1907 y. Qoratog`, 1930, 1943 y. Fayzabod, 1940 y. Xait, 1989 y. G`uzorda yuz berganligi adabiyotlarda keltirilgan.
1973 yili Respublikamizning, Ohangaron vodiysida kuzatilgan tog‘ jinslarining surilishi XX asrning eng kuchli yer surilishi hisoblanib, uni adabiyotlarda «ATCHI» surilishi deb nomlanadi. Bu surilishda tuproqning hajmi 700 mln m³ ni tashkil etadi. Bu fojianing rо‘y berishiga asosiy sabab, Ohangaron daryosining chap qirg‘og‘idagi 100-130 m chuqurlikdagi kо‘mir qatlamlarini yer qa’rida yondirilishidir. Yondirilgan kо‘mir qatlamlarining qalinligi 5-15 metr bо‘lib, umumiy hajmi 3,700000 m³. ni tashkil etgan. 1991 yil Ohangaron vodiysida yana kuchli «Jigariston» yer surilishi rо‘y berdi. Ma’lumotlarga qaraganda, bu yer surilishida hajmi 30 mln. m³ g‘ovak tuproq 7 sek davomida surilib, 50 dan ortiq inson hayotini olib ketdi. Bu yer surilishining asosiy sababi katta qalinlikdagi serg‘ovak jinslarning mavjudligi va bu tog‘ jinslarini uzoq yillar davomida olib borilgan portlatish ishlari natijasida silkitib turishi hamda yog‘ingarchilikning kо‘p bо‘lganligidadir. 1994 yil 16 aprelda Ohangaron tumanining Qoraxittoy hududida ham kuzatilib, bu falokatda ham insonlar aziyat chekdilar.
Yer surilishlar xalq xо‘jaligiga ham katta moddiy zarar keltiradi. Shuningdek, imorat, inshoot, yо‘l, yerosti komunikatsiyalari, tо‘g‘on, tunel va kо‘priklar mustahkamligini susayishiga yoki butunlay buzilishiga sabab bо‘ladi.
Yuqorida keltirilgan yer surilishlari yuzaga kelishining asosiy sababi tabiiy omillar bо‘lib, bunday hodisalar insonning muhandislik faoliyati natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.
Yer surilishini yuzaga kelishiga quyidagi omillar sabab bо‘ladi:

• 
  Tog‘ yon bag‘ri etaklarining tabiiy holatini oqar suvlar, suv omborlari ta’sirida buzilishi hamda rejasiz olib borilgan qurilish ishlari;
  
• 
  Qiya sathlarda tarqalgan tog‘ jismlarining xossa va xususiyatlari, mustahkamlik darajasining о‘zgarishi, sug‘orish ishlari, qor-yomg‘ir suvlari ta’sirida namlikning oshishi;
  
• 
  Tog‘ jismlariga yer osti suvlari (gidrodinamik) va yer ustki suvlari (gidrostatik) bosimining ta’siri;
  
• 
  Tog‘ jinsining zichligini va mustahkamligining, burg‘ulash hamda tog‘-kovlash ishlari natijasida buzilishi;
  
• 
  Tektonik va seysmik kuchlar ta’siri. Surilishlarni yuzaga kelishida hududning iqlim hamda gidrogeologik sharoitlari va boshqalar.
  

Tog‘ jinslarining qiya sath bо‘ylab surilishida iqlim sharoiti eng muhim omillaridan biri bо‘lib u sekin, davomli yog‘ingarchiliklar kuzatiladigan yerlarda keng tarqalgan bо‘ladi. Bunga sabab yomg‘ir suvlari tog‘ jinslari qa’riga singib (shimilib) ularning zarrachalari orasidagi bog‘lanishni, ishqalanishga qarshiligini kamaytiradi, og‘irligini oshiradi. Qiya sathlardagi tog‘ jinsining og‘irligi, mustahkamligi о‘zgarishi bilan ularning muvozanat holati buziladi va past tomonga surilish yuzaga keladi. Shuning uchun surilishlar asosan qorlar erib, yog‘ingarchilik kо‘paygan mart oylarida boshlanib, may, iyunda tо‘xtaydi.
Yog‘ingarchilik, qorlar va muzliklarning erishi natijasida daryo va suv havzalarida suv sathining kо‘tarilishi qirg‘oqlarning yuvilishiga, ya’ni qiya sathlardagi muvozanat holatlarining buzilishiga sabab bо‘ladi. Misol sifatida Amudaryo, Zarafshon daryosi qirg‘oqlarida, Chorvoq suv ombori atrofida kuzatilgan surilmalarni sanab о‘tish mumkin.
Respublikamizda surilish hodisalari asosan dengiz sathidan 800-1800 m balandlikda, lyoss jinslari tarqalgan, qiyaligi 15 -35⁰ bо‘lgan tog‘ yon bag‘rilarida kuzatiladi. Ma’lum shart-sharoitlar mavjud bо‘lgan hollarda (ketma-ket yer silkinishi, gilli va bо‘shoq lyoss tog‘ jinslari suv bilan tо‘yinishi) bundan ham baland sathlarda kuzatilishi mumkin.
Yer surilishida 3 ta bosqich kuzatiladi:
1-bosqich. Surilishning tayyorlanish bosqichi. Bu bosqichda qiya sathlardagi tog‘ jinsi turg‘unligi susayadi, yer sathida turli kenglikdagi yoriqlar paydo bо‘ladi.
2-bosqich. Tog‘ jinslarining katta tezlik bilan yoki sekin-asta surilishi kuzatiladi. Surilish tezligi yuqorida qayd etilgan omillarning ta’sir darajasiga bog‘liq bо‘ladi.
3-bosqich. Surilishning sо‘nish bosqichi. Bunda tog‘ jinslari surilishdan tо‘xtaydi.
Yer surilishlarni chuqur о‘rganish - ularni oldidan bashorat qilish imkonini beradi. Buning uchun kompleks muhandis-geologik qidiruv ishlari о‘tkaziladi. Surilishi kuzatiladigan maydonlarning tabiiy sharoiti va geologik muhiti fizik andozalarida о‘rganiladi, hisoblash ishlari bajariladi.
Yer surilishi ofati oldidan kuzatiladigan belgilar quyidagilardan iborat:
Yer yuzasida yoriqlarni paydo bо‘lishi, yо‘llarda uzilishlarning yuzaga kelishi, daraxtlarning tо‘g‘ri о‘smasligi (qiyshayib о‘sishi), uylarning devorlari yorilishi, binolar, inshootlar tuzilishida muvozanatining buzilishi va boshqa belgilar paydo bо‘ladi.
Mabodo, hududlarda yer surilishi xavfi bо‘lsa yoki harakatdagi surilish kuzatilsa, ularni bartaraf qilish, oldini olish ishlari bajariladi, chora-tadbirlar belgilanadi.
Yer surilishini vujudga kelishi va harakatdagi surilishlarga qarshi olib boriladigan ishlar mazmuniga qarab ikki guruhga bо‘linadi:

• 
  Surilishlarning oldini olish usullari;
  
• 
  Yer surilishni harakati va ta’sirini bartaraf etish usullari.
  

Kuchli shamol, qurg‘oqchilik va uning oqibatlari.

Kuchli shamol, qurg‘oqchilik ofatlari ham gidrometerologik favqulodda vaziyatlar turiga kirib, ularning tabiat va jamiyatga salbiy ta’sirlari ortib bormoqda. Jumladan, 1970 yil 13 noyabrda Pokistonning sharqiy hududlarida bо‘lgan kuchli shamol oqibatida 10 ml. aholi talofot kо‘rdi. Shundan 500 ming kishi halok bо‘ldi va bedarak yо‘qoldi. Shunga о‘xshash salbi oqibatlar 2002 yilda Rossiyada, 2003, 2004 yilda AQSHning bir qancha hududlarida kuzatilgan kuchli dovullar oqibatida ham ro’y bergan.
Kuchli shamol va insonlar hayotiga va iqtisodiyot tarmog’iga jiddiy zarar yetkazadigan ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30-90 m/s ga yetadi. О‘rta Osiyo mintaqalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, О‘zbekistonning Xovos, Bekobod tumanlarida esa 50-60 m/s tashkil etadi. Kuchli shamolni paydo bо‘lishi, ya’ni atmosferada muvozanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba’zi joylar­da, u aylanma (voronka) harakatga kelib qoladi. Bunday ofat oqibatida odamlarning halok bо‘lishi, inshootlarning buzilishi, ekinzorlarning payhon etilishi, elektr, aloqa tarmoqlarining izdan chiqishi va boshqa oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, kuchli shamol esganda odamlar, uy hayvonlari yuradigan yо‘llardan adashadilar, simyog‘ochlar, daraxtlar ag‘anaydi, uylarning tomlari buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar. Masalan, 1997 yilda 2maydan 3mayga o`tar kechasi Qashqadaryo viloyatida kuchli shamol ta’sirida 156838 ga qisloq xo`jalik ekinzorlari, 12 km elektr tarmoqlarining shikastlanishiga, 250 turar joy uylarini, 79.5 km avtomobil yo`llarini suv bosishiga, 393 bosh yirik shoxli qoramolar, 7254 bosh qo`y, echkilar, 26 bosh ot va 13 ming 280 ta xonaki parrandalarning o`limiga olib kelganligi ma’lum.
Bu ofatdan saqlanishning yana bir omili - ofat haqida odamlarni о‘z vaqtida ogoh qilishdir. Albatta, hozirgi paytda ob-havoni bir necha kun oldindan ayta oladigan zamonaviy uslublar yaratilganki, bularning bergan ma’lumotlari asosida nafaqat odamlarni, balki uy hayvonlarini, moddiy boyliklarni falokatdan asrash, buzilishini yoki yaroqsiz holga kelishini oldini olish mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bо‘lsak, kuchli shamol ofati yuz berganda fuqaro muhofazasi tizimlari davlat organlari xodimlari boshchiligida qutqaruv va buzilgan joylarda tiklash ishlarini bajaradi, jabr kо‘rganlarga birlamchi tibbiy yordam kо‘rsatadi.