“MƏhsul satişI ÜZRƏ ƏMƏLİyyatlarin uçotu

İstehsalın ahəngdarlığının əmsalı
plana uyğun təhvil verilmiş məhsulun 
xüsusi çəkisini ifadə edir. Müvafiq əmsal təhlil ediləna dövrün müəyyən 
vaxtlarında planlar daxilində istehsal edilmiş məhsulun faktiki həcminin həmin 
müddət ərzində plan həcminə nisbəti kimi hesablanır: 
İstehsal ahəngi əmsalı 
=
𝒇𝒂𝒌𝒕𝒊𝒌𝒊 𝒎ə𝒉𝒔𝒖𝒍 𝒊𝒔𝒕𝒆𝒉𝒔𝒂𝒍𝚤𝒏𝚤𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒏𝒅𝒂𝒏 𝒂𝒓𝒕𝚤𝒒 𝒐𝒍𝒎𝒂𝒚𝒂𝒏 𝒉ə𝒄𝒎𝒊
𝒎ə𝒉𝒔𝒖𝒍 𝒊𝒔𝒕𝒆𝒉𝒔𝒂𝒍𝚤𝒏𝚤𝒏 𝒑𝒍𝒂𝒏𝒍𝒂𝒅𝚤𝒓𝒍𝒎𝚤ş 𝒉ə𝒄𝒎𝒊

Müvafiq əmsalın vahidə yaxınlaşması məhsul istehsalı prossesinin 

ahəngindən xəbər verir. 
İstehsalın qeyri-ahəngdarlığın əmsalı
hesabat dövrünün 
müvafiq zaman kəsiklərində plandan kənarlaşmalar həcminin hesbat dövrünün 
Mə
hsul
un
xüsus
i 
ke
yf
iyy
ət
gö
st
ər
ic
i 
nö
vbə
ti 
xüsus
iy
yə
tlə
rd
ən
bi
ri
ni
m
üə
yy
ən
e
di
r:
- Faydlılıq;
-Etibarlılıq;
- Texnologi xüsusiyyəti;
- Məhsulun estetik xüsusiyyəti.

---

61 
istehsal planının həcminə olan nisbəti hesablanılır. Müvafiq əmsalı istehsal ahəngi 
məsalı ilə vahid arasındakı fərq kimi də hesablamaq mümkündür. 
Müvafiq göstəricilər müəyyənləşdirildikdən sonra istehsalın qeyri-ahəng 
fəaliyyətinə səbəbini müəyyən etmək lazımdır. Bu məqsədlə xarici (məsələn, xam-
mal təchizatının gecikməsi, enerji kəsilmələri və s.) və daxili (məsələn, istehsalın 
və əməyin keyfiyyətsiz təşkili, aşağı keyfiyyətli texnologiyalardan istifadə, 
maliyyə çatışmamazlığı və s.) amilləri müəyyənləşdirilir. Səbəblərin müəyyən 
edilməsi və onların növlərə ayrılması istehsal ahənginin artırılması uyğun 
tədbirlərin müəyyən edilməsinə imkan yaradır. Yekunda müəssisənin istehsalında 
qeyri ahəngdarlıq nəticəsində istehsal edilməmiş məhsulun həcmi müəyyən-
ləşdirilir ki, bu məqsədlə qeyri-ahəngdarlıq əmsalı məhsulun plan həcminə vurulur. 
Məhsul satışının həcmi ya məhsul alıcılara yükləndincə, ya da dəyəri 
ödəndikcə formalaşır. Satışın həcmi ƏDV də daxil omaqla buraxılış qiymətləri ilə 
müəyyənləşdirilməklə, müqayisəli, plan və cari qiymətlərdə göstərilə bilər. Bazar 
iqtisadiyyatı şəraitində bu göstərici birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir. Məhsul 
satışı istehsal və istehlak arasında əlaqələndirici həlqə sayılır. İstehsalın həcmi 
məhsula olan bazar tələbi və məhsulun satışından asılıdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymətlər alqı-satqının xüsusiyyətlərinə görə 
fərqləndırılır: 1. Baza qiyməti alış - satış prosesində alıcı və satıcı arasında 
müəyyənləşən qiymətdir. 2. Faktura qiyməti – müqavilə bağlanan zaman 
razılaşdırılan şərtı qiymətdir. 
Dünya bazar qiyməti – ixracatçıların tərəfindən, auksiyonlarda və dünyanın 
aparıcı şirkətlərinin qiymətləri əsasında müəyyənləşən qiymətdir. 
Hazır məhsul 
növbəti 
qiymətlətlə 
realizasiya 
oluna bilər:
1. Topdan 
qiymətlərlə;
3. Razılşama 
qiymətləri ilə.
2. Pərakəndə 
qiymətlərlə;

---

62 
Məhsul satışının təhlili hər ay, hər rüb, hər yarım il və hər il həyata keçirilir.
Məhsul satış planının icrasının təhlili müqayisə metodu ilə aparılır. Müvafiq 
təhlil zamanı satışın faktiki göstəriciləri plan göstəriciləri və ötən dövrün 
göstəriciləri ilə müqayisə olunur. İnfilyasiya dövründə satışdan daxilolmaların real 
həcminin qiymətləndirilməsi məqsədi ilə real pul gəlirindən infilyasıyanın təsirini 
ayırmaq lazımdır. Bu məqsədlə hesabatda əks etdirilmiş nominal dəyəri müvafiq 
dövrün infilyasiya indeksinə bölmək lazımdır. Bu metodla satış həcminin 
müqayisəli qiymətini əldə etmiş oluruq. Müvafiq metodla müəyyən müddəti əhatə 
edən baza məlumatlar əldə olunmaqla, bunun əsasında planın icra faizi, plan 
göstəricisindən xalis kənarlaşma, satışın artım tempi və artımın həcmi hesablanılır. 
Daha sonra satış qiymətlərinin və satışın fiziki həcminin dəyişməsinin satışın 
dinamikasına təsiri qiymətləndirilir. 
Satışın həcminə təsir göstərən amillərin təhlili prosesində satışın strukturu 
araşdırılır. Satışın strukturunda müəssisənin əsas məhsulunun xüsusi çəkisi 
müəyyənləşdirilir. Əgər satışın strukturunda əsas məhsulun payı azalmağa 
doğrudursa, bu artıq yeni məhsul növünün istehsalına və yaxud da müəssisənin 
profilinin dəyişməyişdirilməsinə ehtiyac duyulduğuna bir işarədir.
Məhsul satışına təsir göstərən amillərin plan və ya müəyyənbir dövr ilə mü-
qayisədə qiymətləndirilməsi üçün balans əlaqələndirmə metodundan istifadə edilir. 
Bu zaman realizə olunmuş məhsu həcminin artımı növbəti metodla hesablanılır: