“MƏhsul satişI ÜZRƏ ƏMƏLİyyatlarin uçotu

 
;
0
1
SH
J
RM
RM
RM




нисби
 
burada
SH
J
-satışın həcminin (SH) artım (azalma) tempidir; satışın həcmi baza 
(plan uyğun) satış qiymətləri, baza (plan uyğun) istehsal maya dəyəri yaхud natural 
ifadədə realizasiyanın həcmi əsasında ölçülə bilər.
Dəyişən xərclərin hər növü uyğun nisbi kənarlaşmalar smeta xərclərinə riayət 
edilməsi hesabına qənaəti (israfı) səciyyələndirir.

---

65 
Satışın həcminin dəyişilməsinin təsiri smetada nəzərdə tutulmuş xərclərin 
məbləğlərinin realizasiya həcminin artım (azalma) indeksinə vurulması yolu ilə 
müəyyən edilir:
).
1
(
0




SH
J
RM
RM
SH
Hər iki amilin birgə təsiri xərclərin hər maddəsi uyğun smetadan mütləq 
kənarlaşmanın həcmini əks etdirir:
0
1
0
0
1
)
1
(
RM
RM
J
RM
J
RM
RM
RM
RM
SH
SH
SH











нисби
Məhsulun maya dəyərinin satış xərcləri ilə əlaqədar aşağı salınmasının müm-
kün ehtiyatlarına onların ayrı-ayrı növləri uyğun əsassız israf məbləğlərini aid 
etmək lazımdır. 
 
 
3.2. Məhsul istehsalı ilə əlaqədar əməliyyatların auditi. 
İqtisadi subyektlərin fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricilərindən biri də istehsal 
edilən məhsulların tam maya dəyəri göstəricisidir. Satılmış məhsulların tam maya 
dəyəri məhsulların istehsalına və satışına çəkilən xərclərin məcmusudur. 
Hər bir müəssisənin iqtisad uyğun vəziyyətinə, maliyyə nəticəsinə və eyni 
zamanda də, bunun fondlarına ayrılan vəsaitin həcminə məhsulların tam maya 
dəyəri xeyli təsir edə bilir. Belə ki, başqa şərtlər dəyişməz qalarsa, istehsal edilən 
məhsulların ğam maya dəyərinin yüksəldilməsi (baha başa gəlməsi) əldə edilən 
mənfəətin azaldılmasına səbəb olur. Bu isə müəssisənin maliyyə vəziyyətinə mənfi 
təsir göstərir. Buna görə də müəssisədə (iqtisad uyğun subyektdə) yoxlama aparan 
auditor ilk növbədə məsrəflərin istehsal edilən və satılan məhsulların (iş və 
xidmətlərin) üzərinə düzgün aid edilmə vəziyyətini müəyyən etməli, bu sahədə yol 
verilən nöqsanları aşkara çıxarmalıdır. 
Məhsul istehsalına və satışına çəkilən xərclər ilk sənədlərlə rəsimyyətə salınır 
və uçotda əks etdirilir. 
İlk mühasibat sənədlərində aşağıdakı rekvizitlər (nişanələr) olmalıdır: 
- sənədin adı, formanın kodu, tərtib edilmə tarixi, təsərrüfat əməliyyatının 

---

66 
ölçüsü (miqdar və dəyər ifadəsində), vəzifəli şəxsin (təsərrüfat əməliyyatına məsul 
olan şəxsin) soyadı, adı, atasının adı, sənəddəki şəxsi imzalar və s. bu məsələnin 
düzgünlüyünü yoxlayan auditor bilməlidir ki, məsrəflər aşağdıakı elementlər 
uyğun qruplaşdırılır: 
1. Material xərcləri (tullantıların dəyəri çıxılmaqla); 
2. Əməyin ödənişi uyğun məsrəflər; 
3. Sosial ehtiyclara ayırmalar; 
4. Əsas vəsaitlərin köhnəlmə məbləğləri; 
5. Sair xərclər. 
Auditor yoxlama zamanı məhsul istehsalına və satışına çəkilən xərclərin 
tərkibi barəsində qıvvədə olan əsasnaməni və başqa normativ sənədləri əldə əsas 
tutmalıdır. 
İstehsala məsrflərin elementlər uyğun tərkibinin uçotu və hesabat 
məlumatlarının düzgünlüyü 10 saylı jurnal-orderin (2-ci bölməsi) və ya onu əvəz 
edən maşınoqramış göstəricilərinə əsasən yoxlanılır. 
Yoxlama zamanı nəzarət üçün 202 saylı «İstehsalat ehtiyatları» hesabının 
analitik uçot məlumatlarından da istifadə oluna bilər.