Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 17.2.3. «Mirot ul-mamolik»
«Mirot ul-mamolik» («Mamlakatlar kwzgusi») XVI asrda wtgan turk admirali Seydi Ali Reis asaridir. Muallifning twliq ismi Seydi Ali Husayn wg’li, sherlarini Kotibiy Rumiy taxallusi bilan ё zgan. Seydi Ali Reis keng malumotli dengizchi bwlib, sultonning Mag’rib dengizi, Wrta Er dengizi da olib borgan barcha urushlarida, Xayruddin posho va Sinon posho rah’barligida ishtirok etgan. Ota-bobolari G’alatiyadagi dorussaloxiyi omira, qurol-yarog’ omboriga boshchilik qilganlar. 206 Uning xavf-xatarlar bilan twla sarguzashtlari 1554 yilning fevral oyida Suriyaning Basra shah’ridan boshlanadi. Turli sarguzashtlarni boshdan kechirib, dengizchi wz h’amroh’lari bilan Hindiston, Badaxshon, Movarounnah’r, Xorazm, Dashti qipchoq, Xuroson va İ roqi Ajam (G’arbiy Eron)da bwlgan. U wz yurtiga 1556 yilda qaytib borguncha wsha mamlakatlarda kwrgan- bilganlarini bir kitobga jamlab uni «Mirot ul-mamolik» deb atadi. Asarda muallifning kwrgan-kechirganlari, wzi bwlgan mamlakatlarning XVI asr wrtalaridagi ijtimoiy-si ё siy ah’voli va xalqi h’aqida qimmatli malumotlar uchratamiz. Masalan, Seydi Ali Reis wsha paytlarda Movarounnah’rni egallab turgan Navrwz Ah’mad Baroqxon va Shayboniylar bilan Turkiya wrtasidagi munosabatlar h’aqida mana bu malumotlarni keltiradi; «Samarqandi beh’ishti monandga doh’il bwldik. Bu erda Navrwz Ah’madxon, yani Baroqxon bilan kwrishib, unga keltirgan faqirona tortig’imizni taqdim etdik. Xon bu faqirga bitta ot, bosh-o ё q sarupo marh’amat qildi. Bundan avval saodatli podsho (Sulton Muh’ammad Fotih’) shayx Abdullatif va Dodosh elchi orqali Baroqxonga bir miqdor miltiq otuvchilar va bir qancha qala twplari yuborgan edi. Elchilar kelgan paytda Samarqand podshosi Abdullatifxon vafot etib, Baroqxon Samarqandda xonlik taxtiga wtirgan, Balxda Pirmuh’ammadxon, Buxoroda esa sayyid Burxon sulton wz nomlariga xutba wqitganlar. Baroqxon shu ikki xonga qarshi biror chora kwrishga qodir bwlmasa-da, keyinroq ularning wzaro nizolaridan foydalangan. Avval Samarqandni olgach, keyin Shah’risabzga borib u erda h’am kwp urishgan. Bu urushda rumlik(turk)larning bir qancha boshliqlari wlgan. Nih’oyat, Shah’risabz uning qwliga wtgan. Yana u erdan Buxoroga borib shah’arni bir necha vaqt qamal qilgan. Buxoro xoni sayyid Burxon Baroqxonsha bardosh berolmay, Qorakwlni Balx xoni Pirmuh’ammadga bergan. Pirmuh’ammadxon wz inilari yuborib, Qorakwlni qwlga kirgizgan. Oxiri sayyid Burxon dosh berolmay, Baroqxondan omonlik tilab, wrtada sulh’ tuzilgan. Baroqxon Buxoroni yana sayyid Burxonga topshirib, wzi Qorakwl ustiga yurgan. Pirmuh’ammadxonning inilari Baroqxondan omonlik tilab, Qorakwlni unga topshirganlar. Baroqxon uni h’am sayyid Burxonga qaytarib, wzi Samarqandga qaytgan... Baroqxonning ё nida atigi 150 ga yaqin rumlik nayzaboz qolgan. Qolganlari uning wg’illari ё nida qolgan». («Mirot ul-mamolik», 101- 102- betlar). Seydi Ali Reisning Qazvinda Eron podshosi shoh’ Tah’mosib (1524-1576 yy.) bilan uchrashuvi h’aqida keltirgan malumotlar wsha yillari Turkiya Shayboniylar davlati va Eron wrtasidagi munosabatlarini tushunishda juda muh’imdir. Asarda xususan mana bularni wqiymiz; «Shoh’ (Shoh’ Tah’mosib) ning elchisi Sobit og’a Tabriz ywli orqali podshoh’ h’azratlari (Sulton Sulaymon soniy qonuniy, 1520-1566 yy.) h’uzuriga bizdan oldin jwnab ketgan edi, shoh’ (shu sababdan) bir necha oygacha bizga ketishga ruxsat bermay, bir necha marta chaqirib, kwp suh’batlashdi. Bir kun suh’bat vaqtida «Rum di ё ri Baroqxonga ё rdam bkrish uchun 300 ta yanichar 112 yuborilgan ekan»,- dedi. Men ular 112 Яничар – ени ( янги ) черик , аслзодалар ва ҳарбийларнинг болаларини йиғиб махсус ўтгатилган сипоҳий . 207 Baroqxonga ё rdam berish uchun emas, balki shayx Abdullatif h’azratlarini qwriqlab Rumga olib ketish uchun yuborilgan edi, chunki Ashtarxon (Astraxan) ywlida xoja Ah’mad Yassaviyning avlodlari Bobo shayxni cherkas shah’id qilgani sababli, bu ywllar ё lg’iz yurishga xatarli h’isoblanib qolgan edi. Agar ё rdam uchun yuborilganda, faqat 300 tagina emas, balki bir necha ming askar yuborilar edi»,-deb javob berdim.» («Mirot ul-mamolik», 122-bet). «Mirot ul-mamolik»da admiral va uning sheriklari bosib wtgan mamlakat va shah’arlar , ularning osori atiqalari h’aqida h’am qimmatli maxlumotlar keltirilgan. «Mirot ul-mamolik» matnini Ah’mad Javdod toshbosma usuli bilan 1895 yili İ stanbulda chrp etgan. Uni G.Vamberi ingliz tiliga tarjima qilib 1899 yili Londonda chop etgan. Asar Sh.Zunnunov tomonidan wzbek tiliga tarjima qilinib, 1963 yili Toshkentda nashr etilgan. 4.Òàðèõèé ìàíáàøóíîñëèêíèíã äîëçàðá ìóàììîëàðè (èëìèé-àìàëèé àíæóìîíëàð ìàòåðèàëëàðè). Tuzuvchilar: A.A.Madraimov, G.S.Fuzailova-Ò.: TDPU. 2001. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|