Microsoft Word ìàíáà ëàò ëåê. doc

18.2.7. Aka-uka Pazuxinlar elchiligi twg’risida manbalar 
Aka-uka Pazuxinlar Markaziy Osi
ё
xonliklarining umumiy ah’voli, 
xonliklarga, Eron va Hindistonga Astraxan orqali olib boradigan karvon ywli 
h’aqida keng malumot jamlaganlar. 

---

216
Aka-uka Pazuxinlar kelib chiqishi aslzoda (dvoryan) avlodi. Katta Pazuxin 
– Boris Andreevich Pazuxin 1667-1673 yillari stolnik mansabida davlat 
xizmatida bwlgan va inisi Sem
ё
n 
İ
vanovich bilan birgalikda 1669-1671 yillari 
Buxoro, Balx va Urganchga yuborilgan rossiya elchiligiga boshchilik qilgan. 
Oradan sakkiz wtgach, 1679 yili Qrimga elchi qilib yuborilgan. Ywlda is
ё
nchi 
rus kazaklarining h’ujumiga duchor bwlgan va olishuv paytida wldirilgan. 
Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bwlgan) Buxoroga 
Ё
yiq-
qalmoq ulusi va Xiva orqali borganlar, qaytishda esa Eron-Shemaxa va Boku 
orqali qaytishgan. 
Elchilar Buxoro va Xivada h’ammasi bwlib ikki yarim yil turganlar. 
Podshoh’ va elchilik mah’kamasi tarafidan berilgan h’ujjatlardan malum 
bwlishicha, Aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga quyidagi vazifalar qwyilgan; 
1)h’ar ikki davlat; rossiya va Wrta Osi
ё
xonliklari wrtasidagi dwstlik va 
savdo aloqalarini mustah’kamlash. Podshoh’ Aleksey Maxaylovich (1645-1676 
yy.)ning Buxoro xoni Abdulazizxon (1645-1680 yy.) nomiga ywllagan 
maktubida wqiymiz; «...biz ota-bobolarimizning (ishlarini) wzaro dwstlik va 
izzat-h’urmatda bwlish, bordi-keldi aloqalarini davom ettirish h’aqidagi 
kwrsatmalarini esda tutib, sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimizga, 
bizning savdogarlarimiz Sizning mamlakatiningizga bemalol borib kelishlarini 
yaxshilaylik.» 
2)Buxoro, Balx va Xiva xonliklarida saqlanib turgan rus asirlarini ozod 
qilishga h’arakat qilish. Elchilik mah’kamasi (Posolskiy prikaz) bergan 
ywriqnoma (Nakaz)da bunday deyiladi; «Buxoro, Balx va Urganchga qarashli 
erlarda saqlana
ё
tgan rus asirlari (barcha choralar bilan) ozod qilinsin. Shuni 
h’am aytish kerakki, elchilikka «Podshoh’ oliy h’azratlariga tegishli kishilarni, 
aslzoda (dvoryan va boyar)larning bolalarini qidirib topib ozod qilishga» 
aloh’ida etibor berish topshirildi.
3) Wrta Osi
ё
xonliklarining ichki va xalqaro ah’volini, ulardan qaysilariga 
suyanish mumlinligini aniqlash. Xususan, Elchilik mah’kamasining 
ywriqnomasida (Nakazida) mana bunday gaplar bor; «(xonliklardan) qaysinisi 
kuchliroq va ishonchliroq bwlsa, wshanisi bilan aloqa wrnagish lozim. Boris va 
uning h’amroh’lari Buxoro, Balx va Urganchda bwlganlarida ularning xonlari 
h’ozirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shoh’lari va Gruziya bilan qanday 
munosabatda ekanligini, kimlar bilan aloqasi ywqligini, shu kundarda Xorazm 
taxtida kim wtirganini h’ar qanday ywl bilan aniqdasinlar; Buxoro, Balx va 
Urganch xonlarining xazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni h’am 
aniqlasinlar». 
Moskva h’ukumati aka-uka Pazuxinlarga h’am Buxorodan Hindistonga 
olib boradigan qulay ywlni aniqlash vazifasini yuklagan edi. Ular bu vazifani 
bajarish uchun tarjimonlar Nikita Medvedev va Sem
ё
n 
İ
zmaylovlarni Balxga 
jwnatdilar. Ulardan faqat Nikita Medvedev Pazuxinlar h’uzuriga qaytib keldi va 
Balxdan Hindiston poytaxti Shoh’jah’onobodga olib boradigan ywl h’aqida 
malumot keltirdi. U bunday deb 
ё
zgan; «Hindistonga olib boradigan ywl 
Balxdan ah’oli yashab turgan qishloqlar oraqali wtadi. Ywlda h’ech qanday 
odobsizlik, talon-taroj va boj olish degan narsalar ywq». Tarjimon 

---

217
Shoh’jah’onobodga ywl Xinjon, Parvon, Kobul, Peshovar orqali wtishini aytgan. 
Yana u 
ё
zgan; «Xinjon bilan Parvon oralig’ida Hind tog’lari (Hindikush) 
ё
tadi. 
Twg’ri ywldan, tog’ orqali borilganda masofa olti kunlik, tog’ni aylanib 
borilganda –twrt h’aftalik ywl».
İ
kkinchi tarjimon Sem
ё
n 
İ
zmaylov Kobulda 
qolgan edi.
Aka-uka Pazuxinlarning malumotnomasida Wrta Osi
ё
xonliklarining 
iqtisodiy ah’voli h’aqida quyidagilar keltiriladi. Zaminining boyligiga qaramay, 
g’alla kam etishtirilishi va shu sababdan g’alla tanqisligi mavjudligi aytiladi; 
«Buxoro, Balx va Xivada g’alla kam ekiladi. G’allasi yil sayin kamayib 
bora
ё
tir». Shuning bilan bir qatorda, xonliklarda pilla etishtirish yaxshi ywlga 
qwyilgani va ipakni h’atto Turkiya orqali Germaniyaga olib borib sotila
ё
tganini 
malum qiladi. Chunki, elchilikka Osi
ё
ipagi savdosini Rossiyaga burib yuborish 
xususida maxsus topshiriq berilgan edi. Xususan, «Ywriqnoma»da bu twg’risida 
«Buxoro va boshqa shah’arlarida xom ipak etishtiriladi. Uni Eron va Turkiya 
orqali Gkrmaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib 
bormaydilar». Shu sababdan aka-uka Pzuxinlarga xom ipak ishlab chiqaruvchilar 
va bu maxsulot bilan savdo qiluvchilarni qanday bwlmasin, «maxsulotni 
Astraxan va Moskvaga olib borishga kwndirsin», deyilgan. 
Xonliklardagi iqtisodiy ah’vol xususida berilgan axborotlar ichida mana 
bu malumot h’am wta muh’imdir; «Xonning xazinasi g’arib, chunki h’amma 
qishloqlardan undiriladigan xiroj h’arbiylar va mansabdorlarga maoshi uchun 
(tanh’o) taqsimlab berilgan». Boshqa swz bilan aytganda, soliqlardan keladigan 
daromad kamayib ketgan. 
Aka-uka Pazuxinlar Wrta Osi
ё
xonliklaridagi mavjud h’arbiy-si
ё
siy ah’vol 
h’aqida h’am muh’im malumotlarni twplaganlar. Elchilik mah’kamasiga 
(Posllskiy prikazga) berilgan axborotdan malum bwlishicha, Buxoro bilan Balx 
xonlari wrtasidagi ziddiyatlar nih’oyatda kuchayib ketgan. Elchilar kelgan 1669 
yili Balx xoni Subh’onqulixon Buxoroga itoat etmay qwygan va mamlakatning 
mustaqilligini elon qilgan edi. Natijada ikki wrtada urush xavfi tug’ildi. 
Subh’onqulixon dar
ё
ning swl qirg’og’ida katta qwshin twpladi. Abdulazizixon 
h’am shunday qildi. Amurdar
ё
ning wng soh’iliga qwshin yubordi va xon 
wrdasini Buxorodan Qarshiga kwchirtirdi. Balx xoniga qarshi Xiva xoni bilan 
ittifoq tuzdi. Anushaxon (taxm.1663-1687 yy.) 1670 yili katta qwshin bilan Balx 
ostonasida paydo bwldi va Balxga qarashli barcha qishloqlarni talon-taroj qildi. 
Wshanda Abdulazizxon h’am, Subh’onqulixon h’am qwshin bilan dar
ё
ё
qasida 
bir yarim yildan ortiq turdilar, lekin dar
ё
dan wtishga botina olmadilar. 
Axborotda (Stateyn
ı
y spisok) Wrta Osi
ё
xonliklarining, xususan, Buxoro 
xonligining, mamuriy va davlat tuzilishi h’aqida h’am diqqatga sazovor 
malumotlar keltirilgan. Unda, xususan, yuqori mansabda turgan amaldorlar, 
masalan otaliq, devonbegi, meh’tar, parvonachi, dodxoh’, yasovul, bakovul, 
twpchiboshi, dorug’a va ularning vazifalari va mavqei h’aqida muh’im 
malumotlar keltirilgan. Masalan, dorug’a bilan meh’targa elchilarni zarur oziq-
ovqat, ot-ulov, em-xashak bilan taxminlash vazifasi yuklatilgan. Devonbegi 
«otaliqdan keyin turgan va elchilarni, ular wzi bilan olib kelgan maktublar (va 

---

218
sovg’a-salomlarni) qabul qilgan», «twpchiboshilar esa zambaraklar va pi
ё
da 
askarlarga boshchilik qilgan». 
Axborotnomada wzbek xonlari saroymda amalda bwlgan qabul 
marosimlari h’aqida h’am malumotlar keltiriladi. Unda, xususan, bueday 
dkymladi; «(Ark) darvozasi oldida Boris va uning h’amroh’larini Malaybek 
(twpchiboshi) kutib oldi. Boris va uning h’amroh’lari (twpchiboshi olib kelgan) 
otlarga mindilar. Podshoh’ qasriga etganda ularni otdan tushirdilar, chunki 
podshoh’ qasriga otliq kirish man etilgan. Borisning wng tarafiga Buxoroning 
atoqli zotlari, xon avlodidan bwlgan xoda va xonning yaqin mulozimlari, chap 
tarafda, katta amir (boyarin) xonning yaqin mulozimlari va boshqa lavozimdagi 
mansabdorlar, (umuman) 100 dan ortiq kishi joy oldilar...Abdulazizixonning 
wng tarafidan xojalar, ruh’oniylar va ulamolar wrin oldilar. Xonning oldiga 
uning qilichi, wq-
ё
yi va qalqoni qwyilgan edi. Uning orqasida 12 nafar nayza va 
qilich kwtargan uy xizmatkorlari turgan edi. Xonning old tarafida 200dan ortiq 
yasovul (va qwriqchilar) tik turar edilar...» 
Aka-uka Pazuxinlarga berilgan yana bir muh’im topshiriq -Wrta Osi
ё
xonliklarida tutqinlikda bwlgan rus asirlarini aniqlash va ularni ozod qilishdan 
iborat edi. Pazuxinlar ba masalada h’am bazi ishlarni amalga oshirdilar, xususan 
Buxoro, Balx va Xiva xonlarining shaxsiy xwjaliklarida 3000 dan ortiq rus asiri 
meh’nat qila
ё
tganini aniqladilar. Shundan 22 nafarini 685 swm oltin h’isobida
twlab ozod qilishga muvaffaq bwldilar. 
Axborotnomada kwrsatilishicha, Pazuxinlar badavlat kishilarning 
qwlidagi rus asirlari sonini aniqlay olmaganlar. Rus elchisi Elchilar 
mah’kamasiga (posolmkiy prikazga) taqdim qilgan «Xabarnoma»da xususan 
mana bularni wqiymiz; «Buxorolik mansabdorlar qwlida, shah’arda va uluslarda 
ularni aniqlash mumkin bwlmadi. Qishloqlardan kelib turgan odamlarning 
swzlariga qaraganda, ular kwp.» Qulga aylantirilgan rus asirlari asli Qozon, Ufa, 
Simbir uezdidan va Volga bwyi qishloqlaridan bwlganlar va boshqirda h’amda 
qalmoq bosqinchilari ularni tutib Astraxanga olib borib xivaliklarga pullab 
turganlar. Aka-uka Pazuxinlarning mana bu guvoh’liklari h’am diqqatga 
molikdir; («boshqird va qalmoq bosqinchilaridan» ularni) xivaliklar sotib olar 
ekanlar. Ular maxsus rus tovarlari uchun Astraxandan (rus yurtlariga), qalmoq va 
boshqird uluslariga borar, bazi h’ollarda u erlarda rus asirlarini kutib ancha vaqt 
turib qolardilar. Swng rus asirlarini olib wz yurtlariga h’aydab borardilar. Boris 
va uning h’amroh’lari Xivaga bora
ё
tganlarida qalmoq udusidan rus asirlarini 
h’aydab kela
ё
tgan xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga h’aydab kelina
ё
tgan) 
asirlarning soni 200, balki undan ortiqroq edi. Ularning h’ar birini 40 
ё
ki undan 
sal ortiqroq swmga sotib olardilar. Ularning kwpchiligini Eron va Hindistonga 
olib borib sotar edilar».