Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
74 təkmilləşdirilə bilər. 38 Məsələn, antik dövrlərdə Yunanıstanda Sokratın dünyagörüşü demokratik quruluşa nifrət əsasında qurulmuşdu. O sparta aristokratiyasına haqq qazandırırdı. Müəllif demosun, yəni xalq kütlələrinin dövlətdə iştirak etməsinə etiraz edirdi və o belə hesab edirdi ki, dövlətə siyasətlə məşğul olmağı bacaran adamlar rəhbərlik etməlidir. Sokrat qeyd edirdi ki, bir şər qüvvə olmaq etibarilə dövlətə bütün insanlar tabe olmalıdır və əxlaqi qanunlara əsaslanaraq bütün insanlar hakimiyyətin tələblərini vicdanla yerinə yetirməlidir. Sokrat Sparta aristokratik dövlətinin ədalətsiz qanunlarına qarşı çıxır və onun əxlaqi cəhətdən düzgün olmadığını əsaslandırırdı. Mahiyyətinə görə obyektiv idealist olan Platon öz ideyalarını eramızdan əvvəl 427-347-ci illərdə həyatını Afınanın müxtəlif yerlərində mübahisələrdə keçirən Sokratın dünyagörüşü əsasında yaratmışdı. Platon Afinanı tərk edərək bir müddət Misir və cənubi İtaliyada yaşayır və sonra yenidən qayıdaraq, Afina ətrafındakı qəsəbədə “Akademiya” adlanan fəlsəfi məktəb tikdirir. Platon xüsusi ideyalar aləmini, yəni səmanın hüdudları daxilində mövcud olan ideya mənbəyi ilə, hisslərlə qovranılan əşyalar və hadisələr aləmini qarşı-qarşıya qoyurdu. Onun obyektiv idealizmi- dini və mistikanı, yəni müəmmalı təsəvvür obyektini qovuşdururdu. O Dövlət və Qanunlar adlı əsərlərində ideal ilahi mənşəyə malik olan dövlət quruluşu haqqında təlimində qeyd edirdi ki, dövlətə filosoflar rəhbərlik etməlidir. Müəllifə görə belə ideal dövlətdə siyasi-hüquqi münasibətlər aristokratik respublika idarəçilik sisteminə uyğun gəlir. Quldarların rəhbərlik etdiyi bu idarəçilik sistemində idarə edənlər yüksək təfəkkür sahibidirlər və ölkəni diktatorluq metodları ilə idarə edirlər. 38 Ятрафлы бах: Мяъид Яфяндийев «Сийаси вя щцгуги тялимляр тарихи», Бакы, «Елм», 2009. sящ. 188-189. 75 Platon cəmiyyətdə əmək bölgüsünün mövcudluğunu qeyd edir. Bu nəzəriyyəyə görə o, cəmiyyəti üç sinfə bölür: dövləti idarə edənlər, hərbiçilər, sənətkarlar və kəndlilər. Platona görə Sparta aristokratiyası ideal dövlət quruluşu hesab edilə bilər. Müəllif dövlət quruluşu olan aristokratiyanın xüsusi forması olan timokratiyanı (yunanca şərəf mənasını verən “time” sözündən yaranmışdır), bir qrup varlı adamın hakimiyyəti olan oliqarxiyanı və istibdad üsul-idarəsi olan tiraniyanı tədqiq edir. Platon tiraniyanı dövlət quruluşunun ən pis forması hesab edərək yazırdı ki, istibdad üsul idarəsi dövlətin ən ağır xəstəliyidir. Belə bir dövlət qurluşunda ləyaqətdən söhbət gedə bilməz. Platona görə, dövlət formalarının bir-birini əvəz etməsinin əsas səbəbi insanların əxlaqında baş verən pozuntulardır. O "Dövlət" əsərində cəmiyyətdə baş verən pozuntuların dövləti idarə edən şəxslərin yaşı və müdrikliyi ilə əlaqədar olduğunu qeyd edirdi. Mütəfəkkir dövlətin idarə edilməsində yaşı 50-dən çox olan adamların cəlb edilməsini düzgün hesab edirdi. Platon “Qanunlar” dialoqunda göstərirdi ki, filosoflar və hərbiçilər kollektiv mülkiyyətdən imtina etməlidirlər. Vətəndaşlar isə mülkiyyətdən müəyyən vahid qaydalar əsasında istifadə edə bilərlər. Vətəndaşların dərəcələrə bölünməsi əmlak senzi ilə müəyyən edilməli, onların siyasi və hüquqi sahədə səlahiyyəti mülkiyyətinin həcmi əsasında müəyyən edilməlidir. Eramızdan əvvəl I əsrdə Roma polis dövləti Respublika idarəçilik sisteminə əsaslanan quldarlıq imperiyasına çevrildi. O vaxt böhran dövrünə qədəm qoyan Roma nəticədə Qərbi və Şərqi Roma imperiyasına, sonralar Şərqi Roma Bizans imperiyası adlandırılırdı. Burada əsasən xüsusi mülkiyyət və quldarlıq münasibətləri ilə şərtlənən siyasi-hüquqi nəzəriyyələrdəki dəyişikliklər imperiya dövründə dövlət mexanizminin yenidən təşkilində öz əksini tapdı. 76 Eramızdan əvvəl II əsrdə Romada plebeylər hərəkatının təsiri ilə Qrakx qardaşları öz siyasi fikirləri ilə Romanın demokratikləşdirilməsi istiqamətində bəzi təşəbbüslər göstərdilər. Onlar Romada hakimiyyətdə olan aristokratik quruluşu tənqid etdilər. Mülkiyyətin qeyri bərabər bölüşdü- rülməsinə qarşı çıxdılar. Onlar iri torpaq sahibliyini ləğv etmək və bununla da Romanın demokratikləşməsinə nail olmaq, sıravi Roma vətəndaşlarının dövlət işlərində iştirakını təmin etmək istəyirdilər. Qədim Romada filosof və şair Lukçetsi Kar öz görüşlərini “Şeylərin təbiəti” əsərində qeyd etmişdir. O qul- darlıq demokratiyasının ideoloqu idi. Müəllif cəmiyyətin inkişafı prosesinin əsasını əmək alətlərinin yaxşılaşdırıl- masında görürdü. O belə hesab edirdi ki, əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsi prosesində adamlar bir-biri ilə əlaqə yaradır, özlərini saxlamaq üçün öz ağaları ilə müqavilələr bağlayırlar. Tədricən xüsusi mülkiyyət yaranır və bu əsasda ictimai bərabərsizlik, hərc-mərclik hökm sürür. İnsanlar ictimai bərabərsizliyi və hərc mərcliyi aradan qaldırmaq üçün hakimiyyətin və qanunların verilməsi qaydalarını öyrənirlər. Beləliklə, ictimai müqavilə əsasında dövlət və hüquq yaranmış olur. Eramızdan əvvəl 106-43-cü illərdə Roma aristokratiyasının ideoloqu natiq Mark Tulli Siseron “Dövlət haqqında” və “Qanunlar haqqında” dialoqunda dövlət və hüquq problemlərinin bəzi aspektləri haqqında fikir irəli sürmüşdür. Siseron qeyd edirdi ki, vətəndaş cəmiyyəti təbiətən yaranır. İnsanlar Allah tərəfindən ünsiyyətə cəlb edilir. İnsanların dövlətdə birləşməsinin ilk səbəbi onların zəifliyindən asılı deyildir, məhs onların birgə yaşamaq təbiətindən yaranmışdır. Siseron ictimai bərabərsizliyə haqq qazandırmağa çalışırdı. Müəllifə görə dövlətin əsas vəzifəsi xüsusi mülkiyyəti qorumaqdır. O dövlətin üç başlıca formasının olduğunu qeyd edirdi: Demokratiya, aristokratiya və monarxiya. Bu dövlət Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|