AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
42
Sofulu, Barxudarlı, C f rli, Çaxmaqlı, Polad Ayrım, Göy rçin, Mürte-
yil, Alaçıqqaya, A kils , Haqqıxlı, Qızılhacılı, Ba anis Ayrım, Xeyrim-
li, M z mli, Qu çu Ayrım, A a ı skipara v Yuxarı skipara k ndl ri
erm ni silahlı d st l rinin hücumuna m ruz qalmı , k ndl r da ıdılmı
v halisi mü yy n müdd t evl rind n qaçqın dü mü dü
1
.
1906-cı ilin fevral ayında Tiflisd Qafqazın cani ini .Voronsov-
Da kovun t
bbüsü il erm ni-müs lman qır ınlarına son
qoymaq
m qs dil sülh konfransı (m clisi) keçirilmi dir. H min konfransda mü-
s lman nümay nd l ri hm d b y A ayev, lim rdan b y Topçuba ov,
dil xan Ziyadxanov v ba qaları "Da naksutyun" partiyasının niy-
y tl rini if a etmi , onun C nubi Qafqazda tör dil n qır ınların, terror-
çulu un t kilatçısı v icraçısı oldu unu göst rmi , r smi hökum t dai-
r l rinin bu t kilatın m ll rin göz yumdu unu sübuta yetirmi dil r.
Lakin sülh konfransının keçirilm sind n
bir q d r sonra erm ni
silahlı d st l ri yenid n qır ınlara ba lamı dılar. r vandan Z ng zu-
ra, Z ng zurdan Qaraba a q d r razid erm ni halisinin sayı
olduqca az oldu u üçün erm ni silahlı d st l rin yol üstünd yerl
n
müs lman k ndl rin hücum etm k mri verilmi di. 1906-cı il iyulun
29-da "Da naksutyun" partiyasının göst ri i il erm nil r Z ng zur
q zasının M d n bazarında S fyar b yi q tl yetirir, sonra is Karxana
k ndin hücum edirl r. Erm nil r
bu k ndd heç k s aman vermir,
k ndin bütün halisini öldürür v ya sir götürürl r. El h min gün
erm nil r Lov, X l c, Salda lı, nc var, Da nov k ndl rini viran qo-
yurlar. Avqustun 1-d erm nil r Qatar k ndin hücum edirl r. 9 gün
qatarlılar k ndi müdafi edirl r.1906-cı ilin avqust-sentyabr aylarında
erm ni silahlı d st l ri qır ınların a ırlıq m rk zini Z ng zurun
Oxçu- b d k bölg sin keçirirl r. Erm nil r qır ınlardan canını
qurtaran az rbaycanlıların c ml diyi Saqqarsu k ndind sl soyqırım
tör dirl r. Z ng zurda erm nil rin tör tdikl ri qır ınlara son qoyul-
ması üçün Ordubad nahiy sind yaradılan könüllü d st l r h r k t
keçirl r. 800 n f r yaxın Ordubadlı könüllül rin d köm yi v 1000
n f r yaxın Oxçu- b d k silahlılarının i tirakı il sentyabrın 16-17-
d Oxçu- b d k k ndl ri erm nil rin i alından azad edilir. Bundan
sonra sa qalan halinin yenid n öz k ndl rin qaytarılması prosesi
ba lanır. Erm ni mü llifi A-Do da ıntılara m ruz qoyulan 43 az rbay-
canlı k ndl rinin adlarını a a ıdakı kimi t sbit etmi dir:
Bayandur,
1
A-Do, göst ril n s ri, s. 379.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
43
H l k, Bin yeri, Kosalar, Malıb yli, Ca azur, Çaylı, Kalavalax, Nov-
ruzlu, Cicimli, Hacılar, Ba ırb yli, Qarahunc, Unanav, Kürdl r, A va-
ni, Danzaver (Armuldlu), Sisyan, A udi, D r bas, Pul, rikli, ükar,
M likl r, Yem zli, X tap, Almalı, Karxana, Qatar, Cibili, X l c, Ke-
çi- abadin, nc var, Çullu, Oxçu, Atqız, Pirdavudan, clıli, Bu açıq,
Kollu-Qı laq, Mtnadzor, Sanalı
1
Erm ni mü llifi Stepan Zavaryanın
verdiyi m lumata gör , h -
min dövrd u a q zasında 12, Cavan ir q zasında 15, C brayıl q za-
sında 5, Z ng zur q zasında 43 müs lman k ndi, ümumilikd is h -
min bölg l rd 75 k nd da ıdılmı dır
2
.
Erm nil r 20-29 noyabr 1905-ci ild Tiflis h rind az rbay-
canlıların ya adıqları m h ll l rd kütl vi qır ınlar v terror aktları
tör tmi dil r. Borçalı q zasında ya ayan az rbaycanlılardan ibar t silahlı
d st l rin köm y g lm sind n sonra Tiflisd qır ınlar dayandırılmı dı.
Az rbaycanlıların t kilatlanması, 1906-cı ilin payızında “Difai”
partiyasının formala araq erm nil rin terroruna terrorla cavab verm si
erm nil ri qır ınlar tör tm kd n l ç km y m cbur etmi di.
Ümumiyy tl , erm nil r 1905-1906-cı ill rd C nubi Qafqazın
14 q zasında - r van, Naxçıvan,
rur-D r l y z, Eçmi dzin, Alek-
sandropol, Sürm li, u a, Cavan ir, C brayıl, Z ng zur, G nc , Qazax,
r , Borçalı q zalarında v 8 h rind - Bakı, r van, Naxçıvan,
Gümrü, G nc , u a, Qazax v Tiflis h rl rind qır ınlar tör tmi l r.
Qafqazın cani ini .Vorontsov-Da kov
milli-münaqi l r n tic -
sind meydana çıxan da ıntıların v haliy d y n ziyanın aradan qal-
dırılması, r van v Yelizavetpol quberniyalarının z r r ç kmi halisin
borc verilm si üçün daxili i l r v maliyy nazirl ri qar ısında d f l rl
v sat t qaldırmı dı. Rusiya imperiyasının Maliyy Nazirliyi uzun müdd t
müxt lif b han l rl r van v Yelizavetpol quberniyalarının f lak t
qar ısında qalan halisin yardım göst rm kd n imtina etmi di.
haliy vurulan ziyanın miqyasını mü yy n etm k üçün m rk -
zi hökum tin tap ırı ı il quberniyalarda komissiyalar yaraılmı dı. Ko-
missiyalara tap ırıq
verilmi di ki, maliyy çatı mazlı ını n z r alaraq
vurulan maddi ziyanın miqyası az göst rilsin. Komissiyalar bu fürs t-
d n istifad ed r k xristian t ssübke liyi göst rmi , az rbaycanlıların
1
A-Do, göst ril n s ri, s.305-306.
2
.
1906-1907 ..
. .
, 1907, c. 61.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
44
itkil rini mümkün q d r az göst rmi dil r. Da ıntılara m ruz qalan
k ndl rin mütl q ks riyy tinin az rbaycanlı k ndl ri olmasına bax-
mayaraq, erm nil r vurulan ziyanın miqyası q sd n i irdilmi di.
r van qubernatoru qraf V.Tizenhauzenin 1905-ci il dair hesa-
batında quberniya razisind ba vermi i ti a lar zamanı t kc h min
ild quberniya razisind 125 k ndin da ıntılara m ruz qaldı ı qeyd
edilmi dir
1
.
Erm ni mü llifi A-Do 1905-1906-cı ill rd 133 az rbaycanlı
k ndinin da ıdıldı ını, 24 az rbaycanlı k ndi is tamamil darmada-
ın edildiyind n v xarabazarlı a çevrildiyind n
m lumat almaq üçün
bir n f r bel canlı ahid tapılmadı ını yazır
2
. H min 24 k ndin adları
kompensasiya öd nilm si üçün t rtib edil n siyahılara daxil edilm -
mi di.
Polyak silli Amerika t dqiqatçısı Tadeu Svyatoxovski çar Ru-
siyasının r smi dair l rinin verdikl ri m lumatlara saslanaraq 1905-
1906-cı ill rd C nubi Qafqazda 158 müs lman, 128 erm ni k ndinin
da ıdıldı ını v yaxud yandırıldı ını, 10 min d k insan t l fatı oldu-
unu qeyd etmi dir
3
.
Ümumiyy tl , 1905-1906-cı ill rd C nubi Qafqazda 1,5 mil-
yon halinin ya adı ı razini hat ed n milli münaqi l r zonasında
t qrib n 100 min n f r q zalardakı, bir neç min n f r h rl rd ki
ev-e ikl rind n did rgin dü mü , insan itkisi 10 min n f rd n artıq
olmu du. Ümumiyy tl , r van v Yelizavetpol (G nc ) quberniyaları
razisind 200-d n artıq az rbaycanlı ya ayı m nt q si da ıntılara
m ruz qoyulmu , halisi etnik t mizl nm y v kütl vi qır ınlara m -
ruz qoyulmu dur.
Erm nil rin 1905-1906-cı ill rd tör tdikl ri kütl vi qır ınlar
XX srd soyda larımızın m ruz qoyulduqları soyqırımı v deporta-
siyalar silsil sinin ilk m rh l sidir.
1
: . 368, . 1, . 116, .3.
2
A-Do, göst ril n s ri, s.402.
3
Quliyev V. M. Az rbaycanda erm ni zülmü. Bakı, 1999, s.152.