Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
88
 
3. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın  
sosial-iqtisadi həyatı və mədəniyyət 
 
Azərbaycanın sosial-iqtisiadi həyatı.  Monqol yürüşləri 
Azərbaycanın ictimai-siyasi və  mədəni həyatına ağır zərbə vurdu. 
Monqolların keçdikləri  ərazilərdə  mədəniyyət abidələri, ticarət 
yolları dağıdıldı,  əkin sahələri tapdalandı, xırmanlar yandırıldı. 
Muğanda çağırılmış qurultayda Cənubi Qafqaz ərazisi 110 monqol 
noyonu arasında bölündü. Düşmən  əhalini qırdı, sağ qalanlar isə 
qula çevrilirdi. Sənətkarlar Qaraqoruma və digər yerlərə göndə-
rilirdi. Cavan əsirlərdən ehtiyat hərbi hissələr təşkil olunur və ön 
cəbhəyə göndərilirdi. Bu, məhsuldar qüvvələrə zərbə vururdu. XIII 
əsrin ortalarında Hülakü dövlətinin yaradılması, mərkəzi hakimiy-
yətin qüvvətlənməsi təsərrüfatda müəyyən canlanmaya səbəb oldu. 
Hülakü  və  Abaqa xanın zamanında torpaq və vergi siyasəti 
müəyyənləşdi və mərkəzi idarə sistemi yarandı. 1254-cü ildə Azər-
baycanda 10 yaşından 60 yaşınadək bütün kişi qismi siyahıya alındı. 
Elxanilərin iqtisadi siyasətinin əsasını yerli feodalları torpaq sahib-
liyindən məhrum etmək və bütün gəlirlərin mənimsənilməsi təşkil 
edirdi. İşğal olunmuş torpaqlar incu (hökmdar və xan nəslinə məx-
sus) və  divan (dövlət) torpaqlarına çevrildi və köçmə feodalların 
ixtiyarına verildi. Yeni vergilər də  (qopçur-otlaq vergisi-tədricən 
can vergisi, tamğa-sənətkar və tacirlərdən alınan vergi, kalan və s.) 
toplanırdı. Vergilərin toplanması  icarəyə (müqatiəyə) verilirdi. 
İcarədarlar qanunsuzluqlara və sui-istifadəyə əl atırdılar. XIII əsrin 
son rübündə Elxanilər dövlətində iqtisadi və siyasi böhran baş verdi. 
Keyxatu xan pul islahatı keçirdi, ölkədə kağız pullar-çao tədavülə 
buraxıldı. Lakin bu, xəzinənin boşalmasının qarşısını ala bilmədi. 
Monqol yürüşləri  şəhər həyatına da ziyan vurdu. Qazan xanın 
islahatları, xüsusilə vergi və ticarət sahəsindəki tədbirlər şəhər həya-
tında canlanmaya səbəb oldu. Lakin XIV əsrin 2-ci yarısında siya-
si vəziyyət şəhər həyatını daha acınacaqlı hala gətirdi. Şəhər əhali-
sinin sosial tərkibində sənətkarlar və tacirlər üstünlük təşkil edirdi. 

---

 
89 
Toxuculuq, xalçaçılıq, metalişləmə, dulusçuluq, dəri istehsalı, ağac 
emalı, bədii sənətkarlıq növləri daha da inkişaf etmişdir.  Şirvan 
ipəyi dünyada məşhurlaşmışdı. Beyləqan öz qənnadı  məmulatı ilə, 
Kağızkonan  şəhəri kağız istehsalı ilə tanınırdı. Metalişləmə sahə-
sində soyuq silah istehsalına xüsusi diqqət yetirilirdi. Hülakü döv-
lətinin Asiya, Avropa və Afrikanın bir çox ölkələri ilə ikitərəfli 
intensiv ticarət əlaqələri var idi. Azərbaycan karvan yollarının kəsiş-
diyi məkana çevrilmişdi. Azərbaycanın daxilindən keçən karvan 
yollarının uzunluğu təxminən 2000 km-dən artıq idi. Ticarət yolları 
üzərində karvansaralar tikildi, karvanların təhlükəsizliyi təmin 
edildi,  karvansalar dəstələri yaradıldı. Bakı nefti, Şirvan ipəyi, 
Təbriz və  Şirvan xalçaları,  Şəmkirin yun parçaları,  Şəkinin dəri 
məmulatı, Naxçıvanın duzu və s mallar xarici ölkə bazarlarında 
yüksək qiymətləndirilirdi. Zərbxanalarda  tümən, qızıl və gümüş 
balış, dinar, danq, fils, dirhəm və s. pul vahidi  tədavülə bura-
xılırdı. 
Qazan xanın islahatları.  Hülakü dövlətini iqtisadi və siyasi 
böhrandan xilas etmək üçün Qazan xan bir sıra islahatlar-torpaq, 
vergi, məhkəmə, rabitə  və ticarət sahələrində islahatlar keçirdi. 
Torpaq islahatının  əsasını monqol qoşun hissələrində qulluq edən-
lərə torpaq sahələrinin verilməsi- iqta təşkil edir. İqta inci və divan 
torpaqları, həmçinin  bayrat adlanan istifadəsiz torpaqlardan 
verilirdi. Torpaqla birlikdə suvarma şəbəkələri və s. iqta sahiblərinə 
verilir.  Qazan xanın 1303-cü ildə verdiyi fərmanla  kəndlilərin 
yerini dəyişməsi qadağan edilir (3, s. 68). İqta torpaqları satıla, 
bağışlana bilməz.  İqta sahiblərinin ölümündən sonra onun hərbi 
işini davam etdirən  şəxsə verilir. Qazan xan bayrat torpaqların 
becərilməsi üçün tədbirlər gördü: sahələr qeydə alındı, sahibkarlığı 
müəyyənləşdirildi, sahibsiz torpaqlar divanın sərəncamına verildi, 
becərilməyən torpaqlar dövlət torpaqlarına qatıldı. Həmin torpaqlar 
yeni sahibkarlara paylandı, bunların hüquqları  divan sənədləri ilə 
qanuniləşdirildi. Qazan xanın vergi islahatı vergilərin növləri, 
həcmi, toplama üsulu, vaxtı və s. kimi məsələlərdə dəqiq qayda-qa-
nun yaratdı. Vergi verənlərin siyahısı tutuldu, vergi məbləği lövhə-

---

 
90
lərə  həkk olunub baxımlı yerlərdə nümayiş etdirildi. Qeyri-qanuni 
vergilərin toplanması qadağan olundu. Vergi toplanması divana 
həvalə olundu. Məhkəmə sahəsində islahat keçirildi-qazı vəzifəsinə 
layiqli din xadimləri təyin olundu. 30 illik tarixi keçmiş iddia 
sənədləri öz qanuni qüvvəsini itirmiş elan olundu. Qazi vəzifəsinə 
təyin olunanlardan qanuna ciddi əməl edəcəkləri barədə iltizam 
alınması  tətbiq olundu. Qazan xanın rabitə sahəsində  tədbirləri 
vahid rabitə sisteminin yaranmasına səbəb oldu. Əsas yollarda hər 3 
fərsəxdən (20 km.) bir rabitə dayanacaqları-yamlar  yaradıldı. 
Yamlara əmirlər təyin olundu. Yollarda karvansaralar tikildi. Qazan 
xan ticarətin inkişafını təmin etmək üçün vahid pul sistemi yaratdı, 
çəki və ölçü vahidlərini sabitləşdirdi, ticarət yollarında və bazar-
larda gömrük toplanması, karvanların, ticarət mərkəzlərinin qorun-
ması üçün əsaslı tədbirlər gördü. Qazan xanın islahatları ilk vaxtlar 
təsirli nəticələr verdi, lakin XIV əsrin 30-cu illərində ölkənin 
iqtisadi vəziyyəti yenidən pisləşməyə başladı. Əbu Səidin dövründə 
mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi, Xorasanda, Gürcüstanda və başqa 
vilayətlərdə baş vermiş  iğtişaşlar, Qzıl Ordu xanlarının Azərbay-
cana yürüşləri ölkənin təsərrüfatına, iqtisadiyyatına güclü zərbə 
vurdu. Çobani əmiri Əşrəfin zülm və çapqınlıqla topladığı vəsait və 
mal-dövlət 17 xəzinədə saxlanılırdı. Sonralar, Əşrəf Təbrizdən 
qaçmağa cəhd göstərərkən, onun əmlakını daşımaq üçün 10.000 
dəvə  və 4000 qatır lazım olmuşdur. Azərbaycan  əhalisi Çobani 
feodallarının zülmündən təngə  gəlib vətəni tərk edirdi. XIV əsrin 
80-cı illərində ölkədə başlanan feodal çəkişmələri yenidən iqtisadi 
böhrana gətirib çıxardı. Toxtamış  və Teymurun ara verməyən 
hücumları, daxili ara müharibələri  şəhərlərin, kəndlərin dağılma-
sına, təsərrüfatın daha da geriləməsinə səbəb oldu. 
Maarif. Monqol-türk qəbilələrinin Azərbaycana gəlişi ölkədə 
elm və mədəniyyətin inkişafına təsir etdi. Təhsil sisteminin əsasını 
məktəb və mədrəsə təşkil edirdi. Məktəb əsasən ibtidai təhsil verən 
elm ocağı idi. Əsas dərslər  şəriət dərsləri, dini ehkamların təlimi, 
Quran oxunması idi. Yetim uşaqların təhsil alması üçün “Dar ül-
itam” (Yetimlər evi), “Beyt ül-təlim” (Təlim evi) adlanan məktəblər 

---