Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2. ERMƏNİSTAN-AZƏRBAYCAN, DAĞLIQ QARABAĞ MÜNAQİŞƏSİNİN TARİXİ KÖKLƏRİ HAQQINDA
599
möhkəmlənməsinin qarşısını almaq üçün səylərini birləşdirir. Onlar Türkiyənin regiondakı türkdilli və qərbyönümlü xalqları öz ətrafında birləşdirəcəyi ehtimalından ehtiyatlanır və bu perspektivin onların regiondakı mövqelərinə ciddi zərbə ola biləcəyini dərk edirlər. Etiraf etmək lazımdır ki, Türkiyənin regional siyasətində bu faktor xüsusi çəkiyə malikdir. Bu gün doğrudan da Ankarada türkdilli xalqlar və demokratik inkişaf yolu tutmuş Xəzər-Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin iştirakı ilə yeni geosiyasi məkanın formalaşdırılması ideyası aktualdır. Elə Türkiyənin Xarici İşlər Nazirliyinin nəzdində bu proseslə məşğul olan xüsusi strukturun yaradılması da Ankarada bu ideyaya ən yüksək səviyyədə önəm verildiyini göstərir. Ermənistana gəldikdə, qondarma “soyqırım” iddiasından əl çəkməyən rəsmi İrəvan açıq şəkildə Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları irəli sürür və bu dövlətə “tarixi düşmən” kimi yanaşır. Belə olan halda, Türkiyənin mövqelərinin möhkəmlənməsinə imkan verməmək niyyəti Rusiya, Yunanıstan və Ermənistanı eyni geosiyasi oyunun iştirakçısı olmağa vadar edir.
Amma buna baxmayaraq, Qafqaz, Orta Asiya və Xəzər hövzəsi regionunun ən qədim geosiyasi oyunçularından olan Türkiyə regiondakı mövqelərini günü-gündən möhkəmləndirməkdədir. Sovet İttifaqı dövründə bölgədəki prosesləri yalnız öz maraqları deyil, həm də NATO-nun mənafeyi prizmasından izləyən Türkiyə, hazırda Şimali Atlantika Alyansının maraqlarının müdafiəçisi rolundan bir qədər uzaqlaşaraq, daha çox öz geosiyasi mənafelərinə diqqət yetirməyə başlayıb. Qərbin təzyiqlərinə baxmayaraq, Türkiyənin hələ də Ermənistanla münasibətlər qurmaması da bu müstəqil siyasətin göstəricisidir. Amma bununla yanaşı, ABŞ-ın Cənubi Qafqaz, Xəzər və Orta Asiyada aktivləşməsi və bölgədə hərbi iştiraka nail olması Türkiyənin maraqlarına tam cavab verir. Çünki Ankara Birləşmiş Ştatların bu geosiyasi məkandakı maraqlarının reallaşması yolunda əsas müttəfiq roluna iddialıdır. Düzdür, Qərbdə Türkiyəyə münasibət birmənalı deyil. Amma bu ölkənin mühüm dəniz yollarına nəzarət etməsi, Rusiyanın Qafqazdakı təsirini xeyli azaltması və radikal islam fundamentalizminin qarşısında sipər rolunu oynaması Ankaranın Qərb üçün əvəzedilməz müttəfiq kimi qalmasını şərtləndirir. Politoloq Zbiqnev Bjezinski açıq şəkildə bildirir ki, bu gün Türkiyə Rusiyanın cənub sərhədlərində Almaniyanın ABŞ üçün vaxtilə Orta və Şərqi Avropada oynadığı rolu oynamalıdır. Politoloq Türkiyənin regionda önəmini qısa olaraq aşağıdakı faktorlarla əsaslandırır:
- Türkiyə Qara dəniz regionunda vəziyyətin sabit qalmasında mühüm rol oynayır. 600
- Aralıq dənizindən Qara dənizə keçidləri nəzarətdə saxlayır. - Rusiyanın Qafqazdakı mövqelərinin güclənməsinə imkan vermir. - İslam fundamentalizminə qarşı sipər rolunu oynayır. - NATO-nun cənubdakı dayağıdır və s.
Sonuncu məqam – NATO faktoru Türkiyə üçün də vacib təsir mexanizmidir. Rəsmi Ankara bu alyans daxilindəki rolunu artırmağa çalışır və bunun, avtomatik olaraq Türkiyənin regiondakı nüfuzunun artmasına da təsir göstərəcəyini anlayır. Məsələn, bir neçə il əvvəl Türkiyə rəhbərliyi İstanbulda NATO-nun Çevik Qüvvələr Qərargahının yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Rəsmi Ankara Balkanlar, Qafqaz və Orta Asiya kimi geostrateji məkanı yeni yaradılacaq qərargahın təsir zonasına daxil etməyi təklif edib.
rol oynayır. Vaşinqton təhlükəsizlik və enerji sahəsində öz regional siyasətini məhz Türkiyə vasitəsilə həyata keçirir. Məsələn, ABŞ-ın regiondakı bütün hərbi enerji layihələri birbaşa Ankaranın iştirakı ilə reallaşıb. Bu gün Gürcüstan silahlı qüvvələri, əsasən Türkiyənin yardımı əsasında formalaşdırılır. Amma təbii ki, Türkiyənin bölgədəki geosiyasi perspektivi birbaşa Azərbaycanla bağlıdır. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin “bir millət-iki dövlət” adlandırdığı Azərbaycanla Türkiyə bu gün bütün məsələlərdə ən sadiq müttəfiq və tərəfdaşdırlar. Bu iki dövlət bölgədə birgə iqtisadi, enerji və nəqliyyat layihələri reallaşdırır, beynəlxalq təşkilatlarda eyni mövqedən çıxış edir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Ərzurum, TRASEKA layihəsi, Qars-Tbilisi-Bakı dəmiryolu və digər layihələr Türkiyənin bölgədəki mövqelərini xeyli möhkəmləndirib. Çünki bu qlobal layihələrin hamısında Türkiyə mühüm tranzit ölkə funksiyasını yerinə yetirir. Bu isə avtomatik olaraq regionda aparıcı dövlət statusu qazanmaq deməkdir. Türkiyənin Qafqazda və Xəzər-Qara dəniz hövzəsində əsas müttəfiqi Azərbaycan olsa da, Qafqazda möhkəmlənmək üçün onun Gürcüstanla münasibətləri də xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Birbaşa Azərbaycanla sərhədi olmayan (təcrid edilmiş Naxçıvan istisna olmaqla) Türkiyə yalnız Gürcüstan vasitəsilə Qafqaza daxil olmaq imkanı qazanır. Hazırda Türkiyə region ölkələri ilə iqtisadi-ticarət baxımından, Rusiyanı sıxışdırmağı bacarsa da, Ermənistanla münasibətlərdəki problemlər və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Ankaraya regiona nəzarət uğrunda açıq və ciddi mübarizə aparmağa imkan vermir. Türkiyənin Cənubi Qafqazın üç ölkəsindən biri ilə diplomatik, iqtisadi və siyasi
601
əlaqələrə malik olmaması onun ümumilikdə regionda manevr imkanlarını məhdudlaşdırır. Ermənistanla diplomatik əlaqələr qurmaq və sərhədləri açmaqdan imtina edən Türkiyə Avropa İttifaqının da iradları ilə üzləşir. Bütün bunları nəzərə alaraq söyləmək olar ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması və bu əsasda Türkiyə- Ermənistan və Azərbaycan-Ermənistan əlaqələrinin qurulması Türkiyənin Cənubi Qafqazda və Avropadakı mövqelərini xeyli gücləndirəcək amillər sırasındadır. Beləliklə, bu gün Qafqaz müxtəlif hərbi, siyasi və təhlükəsizlik maraqlarını və güc mərkəzlərini özünə cəlb edən strateji məkana çevrilib. Regionun geosiyasi perspektivləri və bölgədəki ölkələrin inkişaf səviyyəsi, ilk növbədə, regional təhlükəsizlik probleminin həllindən və bölgədəki sabitlikdən asılıdır. Bu mənada, Qafqazdakı münaqişə ocaqları bütün regionun inkişafı yolunda maneədir.
Bu gün Qafqazdakı postsovet ölkələrinin dördü də etnik separatizm zəminində daxili münaqişələrə cəlb olunub. Dağlıq Qarabağ, Abxaziya, Cənubi Osetiya və Çeçenistan münaqişələri regiondakı nisbi sabitliyi hər an poza biləcək faktorlara çevrilib. Ona görə, müasir dünyada, Avropada və bölgədə son zamanlar daha təkidlə Qafqazın Regional Təhlükəsizlik Sisteminin prinsiplərinin müəyyən edilməsi və yaradılmasına dair təkliflər səslənir. Bu prosesdə yalnız region ölkələri deyil, bölgədə marağı olan güc mərkəzləri də yaxından iştirak edirlər. Çünki Qafqazda sülh və sabitlik yalnız region ölkələrinin marağı və bu ərazinin tarixi geostrateji əhəmiyyəti ilə deyil, həm də regiondan keçən enerji və nəqliyyat dəhlizlərinin təhlükəsizliyi baxımından zəruridir. Bir də nəzərə almaq lazımdır ki, Cənubi Qafqazda “oyun qaydaları”nı, ilk növbədə, region dövlətləri yox, beynəlxalq güc mərkəzləri təyin edirlər.
İlkin mənbə və ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının və təcavüzünün başlıca məqsədi tarixi Azərbaycan torpaqları hesabına erməni dövlətinin əsasını qoymaq və sonradan müxtəlif yollarla onu genişləndirərək "Böyük Ermənistan" yaratmaqdan ibarət olmuşdur. Strateji baxımdan böyük əhəmiyyətə malik olan Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində erməni əhalisinin xeyli dərəcədə çoxalması XIX əsrin əvvəllərində, xüsusilə Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsi haqqında Rusiya və İran arasında bağlanan 1828-ci il Türkmənçay sülh müqaviləsindən sonra baş vermişdir. Çar Rusiyasının
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|