Microsoft Word Azerbaycan arxeologiyasi doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
205 Şəkil 94. Quşçu daş qutularının keramikası 1984-cü ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Xaçbulaqda daha iki kurqan öyrənilmişdir. Kurqanaltı qəbirlər daş qutulardan ibarət olmuşdur. 2№-li kurqanda isə 4 daş qutu aşkar olunmuşdur. Daş qutular üçün bükülü vəziyyətdə olan tək qəbirlər xarakterikdir. Bu baxımdan 3 №-li kurqanın üçüncü qəbiri istisnalıq təşkil edir. Bu qəbirdə iki böyük və bir uşaq skeletinə rast gəlinmişdir. Qəbir avadanlığı Son Tunc dövrü üçün xarakterik olan keramika, iy başlıqları, ucu əyri bıçaqlar, iynələr, xəncər, kəmər, sinə bəzəkləri, bilərzik və s. əşyalardan ibarət olmuşdur. 206 Kurqan tipli abidələrə Şamxorçay hövzəsində də rast gəlinmişdir. Bu abidələrin kurqanaltı kameraları daş qutu və torpaq qəbirlərdən ibarətdir. Qəbirlər sağ, ya da sol böyrü üstə, bükülü vəziyyətdə dəfn edilmiş skeletlərlə xarakterizə olunur. Burada tədqiq edilən 9 №-li kurqanın altındakı torpaq qəbirdə, bükülü vəziyyətdə tək insan skeleti, gil qablar, tunc əşyalar və qaban dişləri aşkar olunmuşdur. Qəbir abidələrinin bir qrupu daş qutularla təmsil olunmuşdur. Bu qəbirlərin yayılma arealı Gəncəçay rayonunun dağlıq hissəsini də əhatə edir. Bu tipli qəbirlərə Çovdar, Bayan, Quşçu, Мirzik, Aşağı Daşkəsən, Gədəbəy qəbirstanlıqlarında rast gəlinmişdir. Bayan və Quşçu kəndləri yaxınlığındakı daş qutular iri pilitələrdən qurulmuşdur. Qəbirlər 1,50-2 m dərinlikdə aşkar olunmuşdur. Onların bəzisi iki sıra sal daşla qurulmuşdur. Qəbirlərdə ağac kömürünə, donuz dişlərinə, alt çənənin ayrı qoyulmasına rast gəlinmişdir. Quşçu daş qutuları üçün boz və qara rəngli gil qablar xarakterikdir. Qabların bir qismi basma naxışlıdır. Xaçbulaqda daş qutu tipli qəbirlər Çovdar, Aşağı və Yuxarı Daşkəsən, Quşçu, Zağalı, Hamamdüzü və Tatoğlu yurdu adlanan yerlərdə tədqiq edilmişdir. Onlar yanlarda sal daşlarla qurulmuş, üzəri isə yastı sal daşla örtülmüşdür. Xaçbulaq daş qutu qəbirləri üçün, başlıca olaraq, tək dəfnlər xarakterikdir. Gədəbəydə açılan daş qutu qəbirlər iri sal daşlarla qurulmuşdur. Bəzi qəbirlərin divarları sal daşlardan qurulmaqla bərabər, çay daşları ilə də hörülmüşdür. Qəbirlər üçün adətən oturmuş, ya da uzadılmış vəziyyətdə olan tək skeletlər xarakterikdir. Lakin V.Belkin Gədəbəydə tədqiq etdiyi qəbirlərin birində kollektiv dəfn adəti qeydə alınmışdır. Bu qəbirdə 15 skelet aşkar olunmuşdur. Gəncəçay rayonunun abidələrində rast gəlinən parçalanmış skeletlər, kəllənin və alt çənənin ayrı qoyulması adəti Gədəbəy-Daşkəsən bölgəsinin abidələrində də aşkar olunmuşdur. E.Resler tərəfindən Aşağı Daşkəsəndə tədqiq edilən daş qutu tipli qəbirlərin birində kollektiv şəkildə dəfn olunmuş dörd insan skeleti qeydə alınmışdır. Qəbirin mərkəzində arxası üstə, bükülü vəziyyətdə, əlləri döşündə çarpazlaşdırılmış bir skelet olmuşdur. Bükülü vəziyyətdə sağ və sol böyrü üstə yerləşdirilən digər skeletlər kəlləsizdir. Qəbirin cənub tərəfində üst çənə sümüyünün parçaları tapılmışdır. A.A.İvanovskinin Gədəbəy rayonunda qazdığı daş qutularda da skeletin parçalanmış halda dəfn olunmasına rast gəlinmişdir. Divarları kobud daşla qurulmuş daş qutu qəbirdə çürümüş insan skeleti və gil qabın içərisinə qoyulmuş alt çənə qeydə alınmışdır. Gədəbəydəki 12 №-li daş qutuda insan skeletinə aid çürümüş barmaq və çanaq sümükləri, habelə qərb divarından bir qədər aralı qoyulmuş insan kəlləsi aşkar olunmuşdur. Kəllənin üst sümükləri yox imiş. 207 Rezendorfun Quşçu kəndi yaxınlığında tədqiq etdiyi daş qutu tipli qəbirlərin birində on bir insan kəlləsi, bir neçə ilik sümüyü, dörd onurğa və bir neçə barmaq sümüyü tapılmışdır. Qəbir avadanlığı beş ədəd dəmir nizə ucluğundan, iki ədəd dəmir xəncərdən, xəncər qınlarından, tunc kəmər və s. əşyalardan ibarət olmuşdur. Rezendorf rast gəldiyi dəfn adəti ilə bağlı belə bir fikir yürütmüşdür ki, insan öldükdən sonra ətinin çalağanlar tərəfindən yeyilməsi üçün onun meyidi müəyyən yerə qoyulurmuş və bununla bağlı bir sıra hallarda onun bəzi sümükləri itirmiş. Qeyd edək ki, Rezendorfun bu mülahizəsi düzgün deyildir. Son illər Azərbaycan və Yaxın Şərq abidələrində aparılan tədqiqatlar belə dəfn adətinin kollektiv dəfnlə bağlı olduğunu göstərir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan abidələrin bir qismi siklop tikintiləridir. Bu tip tikintilər Cənubi Qafqazın müxtəlif rayonlarında qeydə alınmışdır. Azərbaycanda Xanlar, Dəstəfur, Şamxor, Gədəbəy, Tovuz və Qazaxda aşkar olunan bu tip tikintilər başlıca olaraq yüksək daş kəsimlərində yerləşir. Bəzi tədqiqatçılar Naxçıvan ərazisində yerləşən bir qrup qalanı siklop tikintiləri sırasına daxil etmişdir. Bu abidələrin siklop tikintisi adlandırılmasının səbəbi, onların tikintisində böyük qaya parçalarından və iri daşlardan istifadə edilməsidir. Lakin aparılan araşdırmalar göstərir ki, bu abidələr Son Tunc dövründə müdafiə məqsədi ilə inşa edilmiş qalalardır. 1983-1984-cü illərdə Gəncə-Qazax arxeoloji ekspedisiyasının birinci dəstəsi Gədəbəy rayonunda yerləşən siklop tikintilərdə də araşdırma aparmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində abidələrin bir qismində kəşfiyyat şurfu qoyulmuşdur. Son illərdə tədqiq olunan siklop tikintilər, tədqiqatçı T.Rəsuloğlu tərəfindən, mədəni təbəqəsinin qalınlığına görə üç qrupa bölünür: 1. mədəni təbəqəsinin qalınlığı 0,5-0,8 metr olan tikintilər; 2. mədəni təbəqəsinin qalınlığı 1,2- 2 metr olan tikintilər; 3. mədəni təbəqəsi olmayan tikintilər. Yüksək dağlıq hissədə yerləşən qalalarda mədəni təbəqə ya az yığılmış, ya da heç yığılmamışdır (I Göydərə qalası, II Göydərə, Böyük Qalaça və b.). Birinci qrup qalaların ətrafına müdafiə divarının çəkilməsinə baxmayaraq, onların müdafiə imkanları olduqca azdır. İkinci qrup qalalar isə strateji cəhətdən əlverişli və təbii müdafiə olunan mövqelərdə salınmışdır. Aparılan arxeoloji qazıntılar siklop tikintilərin funksional vəzifəsini müəyyən etməyə imkan vermişdir. Tədqiqatçıların fikrinə görə, I qrupa daxil olan və güclü müdafiə divarı ilə əhatə olunan qalalar müdafiə məqsədilə, ikinci qrupa daxil olan qalalar yaşayış yeri kimi, üçüncü qrupa daxil olan qalalardan isə mal-qaranın saxlanması üçün ağıl məqsədilə istifadə olunmuşdur. Güman etmək olar ki, hər üç qrupa aid olan tikintiləri Son Tunc dövründə Qərbi Azərbaycanın dağlıq ərazilərində məskunlaşan maldar tayfalar yaratmışlar. Arxeoloji araşdırmalar göstərir ki, e.ə. II minilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda müdafiə tikintilərinin meydana çıxması, cəmiyyətin sosial Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|