60
dişləri. Mən güman edirəm ki, nəinki on altı yaşında gözəl rus qızı,
bəlkə altmış altı yaşında çirkin müsəlman arvadı da bundan iyrənib
qaça bilərdi”. Obrazın konkret portreti cızılan “Rus qızı”
hekayəsində kontrast təkcə ictimai səhnə, tip və məzmunda deyil,
həm də bədii təhkiyədə görünür. Gözəl rus qızı, çirkin müsəlman
arvadı, Qulamhüseynin yöndəmsiz sifəti, heyvani hisləri olan
qocanın bir-biri ilə təzad təşkil edən xüsusiyyətləri uyğunsuzluq
yaradır.
“Poçt qutusu”nda (1905) gülüş daha həlim və səmimidir,
“Novruzəli yumorla təsvir edilmişdir”. Müəllif öncə Şeytanbazar
obrazında gözü qarşısında canlanan “islam ailəsinin tipik obrazlarını
təsvirə başlayır. O, tarixin, həyatın obyektiv gedişində öz-
özlüyündən gülünc olan usta Zeynalları, Qurbanəli bəyləri və
ictimai işlərdə iştirak əvəzinə İrandan hürriyyət payının göndə-
rilməsini arzu edən Kərbəlayı Məhəmmədəli və Pərinisələri bütün
tipik cizgiləri ilə ortaya çıxarır, nümayiş etdirir. Özündən nə bir şey
artırır, nə də bir şey əskildir. Hətta çox zaman həmin tiplərin və
onların hərəkətlərinin təsvirində təfərrürata varır. Bununla bərabər o
passiv bir yazıçı deyil, onun hekayələri mövcud vəziyyətdən razılığı
göstərən fəal bir fikrin məhsuludur. Lakin bu fəallıq onda heç bir
əsəbiliyə, ritorikaya keçmir, çünki bilirdi ki, müalicə olunmalı,
xəstənin başı üstündə həkimin deklamasiya və nitq söyləməsi
gülünc və yersizdir.
Xəstəliyin səbəblərini, ictimai tüfeyliləri və mikrobları gün
işığına çıxardır; onların xarakterini daha bariz göstərmək üçün
onları mikroskop altında böyüdür. Mübaliğə və hadisəni absurd
dərəcəsində böyük və ya karikaturaya salma buradan doğur, onun
realizmi hiporbolik realizmdir.
Bunun üçündür ki, bəziləri də Molla Nəsrəddin hekayələri
realizmdən uzaq görünür ki, “yox belə şey ola bilməz” hökmünü
verirlər. Lakin o, mikroskop altında bir tüfeylini böyüdən və bütün
iyrəncliyi ilə nümayiş etdirən yazıçılardandır. O, yalnız təsvirində
həcmini böyütmüşdür: mahiyyətinə isə heç bir zərər gətirməmişdir.
Burada Qoqolun “Burun”unu və Dostayevskinin “Oxşar adamı”nı
xatırlamaq yerinə düşür. Onların yaradıcılıq ərəfəsində əks edən bu
tipləri bütün qəribəliklərinə və zahiri görkəmlərinə baxmayaraq,
61
real həyatdan alınmış tiplərdirlər.
“Molla Nəsrəddin”in bu obyektivliyini və realistliyini
ümumiləşdirmək, bütün o dövr yazıçılar üçün bir örnək idi. Çünki
o, öz hekayələrində belə tipləri ümumiləşdirərək, onların çoxlarının
bacarmadığı gülünclüklərini bariz şəkildə ortaya çıxarır.
Usta Zeynal bənnadır, o günəmuzd işləməklə ailəsini
dolandırır. Lakin o, fanatizm, məzhəb və mövhumat tiryəki ilə elə
zəhərlənmişdir ki, öz işini, adı bənnalıq əməyini belə başqalarına və
özünə mənfəətli bir hala sala bilmir. Onun fikrincə, insan heç bir
şeyə qadir deyildir, hər şey Allahdan asılıdır. Kimin alnına nə
yazılıb, o da olacaq. Bacarıqlı, işgüzar Akop xaricdən, təhsil
almaqdan gələn oğlunu ləyaqətlə qarşılamaq üçün otağı tez təmir
etdirmək istəyirsə də, iş ləng gedir. İşin təcili qurtaracağını usta
Zeynal öhdəsinə götürsə də buna əməl etmir. Akop hər dəfə
bənnanın yanına gələndə bənna ilə şagirdi söhbət edən görür. Usta
Zeynal isə xozeyinə cavabında deyir: - “Heç ürəyivi sıxma, xozeyin.
Allah kərimdir. Ümidini bir Allaha bağla ki, yeri-göyü yox yerdən
xəlq edibdi. Ürəyivi niyə sıxırsan? Əgər Allahın iltifatı olsa, belə iş
olmasın ki, on belə iş olsun, bir dəqiqədə qurtarram; Əgər olmasa
dəxi mənim günahım nədir... Qurban gəc ver”. Usta Zeynalın həyata
bu münasibəti, islam dininin, şəriətin təbliğ etdiyi asketizm,
fəaliyyətsizlik, tərki-dünyalıq fəlsəfəsindən irəli gəlirdi.
Usta Zeynal işi yarımçıq buraxıb namaza gedir, iş görəcəyi
yerdə şəyirdi Qurbanla “təqlidin kimədir?” sualı ətrafında söhbət
aparır; erməniləri isə murdar hesab edir və bunda bir “sirri-ilahi”
var deyir: “Qurban, bu işlər hamısı sirdir. Bunları heç başa düşmək
olmaz. Bunlar hamısı Allah yanındadır; çünki belə fərz elə ki,
ermənilərin hamısı çönüb müsəlman oldu, onda cəhənnəmi Allah
kimdən ötrü xəlq edib və kimi ora göndərəcək? Bu işlərin hamısının
bir səbəbi var, yoxsa ermənilər çox yaxşı bilir ki, bizim məzhəbimiz
onlarınkından yaxşıdır”.
Usta Zeynalın bütün ümidi “qıl körpüyədir”. O, o qədər
“təmizdir” ki, hətta gəcin belə erməni dəstisindəki su ilə
qarışdırılmasına razı deyil. “Qurban, Allah sənə lənət eləsin!
Erməninin küpündə su gətirib qayırdın, dünyavü-aləmi murdar
elədin. Allah sənə lənət eləsin”.
62
“İranda hürriyyət” hekayəsində hürriyyət payından məhrum
olan qərib iranlıların aqibəti gülünc hədəfidir. Müəllif qürbətə
düşmüş bu fəhlələrin İran məşrutəsindən pay almaq ümidlərinin
puçluğunu, onların İrandakı hərəkata münasibətlərini (“İranda
hürriyyət”) hekayəsində inandırıcı şəkildə qələmə alır. Kərbalayı
Məmmədəli hürriyyətin mənasını öz siğə arvadına belə izah edir:
“Ay rəhmətliyin qızı, indi axı mən sənə nə deyim, necə səni başa
salım? İndi dünya-aləm bilir ki, İrana hürriyyət verilib. İndi küçədə
uşaqlar da bilirlər ki, İrana hürriyyət verilib. Bu gün həmşərilərin
hamısını qonşur çağırmışdı məscidə, padşaha dua eləyirdilər ki,
İrana hürriyyət verilib... Qonşur, deyillər, sabah həmşərilərin
hamısını çağıracaq, hürriyyət paylayacaq. Ay can, ay can!... Sağ
olsun bizim padşahımız, ay can, ay can!...”
Hürriyyəti belə anlayan, nəstəliq xətti ilə İrana kağız yazdırıb
öz hürriyyət payını istəyən və savadsızlığı üzündən özgənin
məktubunu səhvən öz ailəsinə göndərərək birinci arvadının
qısqanclığına səbəb olan Kərbəlayı Məmmədəlinin macərası bir çox
avam, qərib iranlıların macərasını yada salır. Nə olduğunu
anlamadığı “hürriyyət” adı ilə ailə qovğasına məruz qalan və hətta
öz otağından belə qaçmağa məcbur olan Kərbəlayi Məmmədəlinin
qaynı sadəlövh, lakin mənalı bir tərzdə deməmişmiydi ki, “vallah
gör axırda mən deyən olacaq: axı Kim eşidib ki, o taydan bura
hürriyyət gələcək? O taydan bu üzə həna gələr; səbzə, badam içi
gələr, tütün, çay, tiryək... belə zadlar gələr; yoxsa, yoxsa, vallah,
mən ömrümdə bir dəfə də eşitməmişəm ki, hürriyyət gələ, heç bu
tərəflərdə hürriyyət alış-verişi eləyəni də mən eşitməmişəm?”.
Burada Molla Nəsrəddin bir tüfənglə üç dövşan vurur və çox
mənalı bir tərzdə həm “bu tayda hürriyyət alış-verişi eləyənin”
olmadığını, həm “o taydan bu taya hürriyyət gəldiyinin” heç
görülmədiyini, həm də İran hürriyyətinin Kərbəlayi Məmmədəli,
Pərinisə kimi kasıblara əziyyət və azardan başqa heç bir şey
vermədiklərini anladır. Odur ki, sonda peşman olan fəhlə “indiyə
qədər biz yazıq həmşərilər çox qara gün çəkmişik, fəhləlik
eləməkdən canımız çıxdı, amma görürsən, ursetdə heç fəhlə yoxdur,
hamısı yazıq həmşəridir” – deyir: “Allah qoysa, bundan sonra pu-
lumuz çox olar”, - deyə arzular, ümidlər bəsləyən həmşəri fəhlə-
Dostları ilə paylaş: |