Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

2. Kletkanin` o`siwi, massanin` artiwi ha`m ekilemshi zatlardin` toplaniwi ushin. 
Assimilyantlardin` ko`pshilik bo`legi fotosintezlewshi kletkalardan basqa organ ha`m 
toqimalarg`a tasiladi. 
Fotosintezde japiraq tokimalarining   o`z-ara ta`siri
. 
Jaqtiliq japiraqtag`i ustitsalardin` jumisin ta`rtiplestirip turiwshi faktorlardan esaplanadi. 
Jaqtiliq ta`sirinde ko`pshilik o`simliklerdin` ustitsalari ashiladi, qarang`ida jabiladi. Ten g`ana 
tolstyankalar tuximlasina kiriwshi o`simliklerde ustitsa keshte ashiq, ku`ndiz jabiq boladi. 
Jaqtiliq ta`sirinde ustitsalardin` ashiliwi tutasatug`in kletkalardag`i fotosintetik apparttin` 
jumisina baylanisli boladi. Jaqtiliq ta`sirinde bul kletkalarda  N
+
-ioni nasos mexanizmi iske 
tu`sedi, K
+
 ioninin` jutiliwi ku`sheyedi, alma malat kislotasinin` sintezi artadi. SO2an baylanisli 
kletka ishinin` osmotikaliq basimi artip ustitsalar ashiladi.Ustitsalardin` ashiliw da`rejesi 
transpiratsiyanin`  ku`sheyiwine, sonin` menen birge suwdin` ha`m onda erigen duzlardin` 
ja`rdemlesken t6rde ksilemag`a kiriwine alip keledi. Bulardin` ba`ri mezofill kletkalardin` 
funktsional aktivligin arttiradi. 
Organlar ha`m tkanlardin` assimilyantlar menen ta`miynleniwinde o`tkiziwshi nay 
baylamlarinin` aktivligi artadi. Assimilyantlar o`tkiziwshi nay baylamlarina eki turli jol menen 
tasiladi apoplast ha`m simplast. Japiraq parinxima kletkalari assimilyatlardi an`sat shig`aradi, 
biraq olardin` jutiwi pa`s boladi. Floema kletkalarinin` ushlari kerisinshe sirtqi eritpeden qant 
ha`m aminokislotalardi an`sat ha`m tez jutadi. Japiraq parinxima klekalarinan kletka diwalina 
kelgen saxaroza, invertaza ta`sirinde fruktoza ha`m glyukozag`a tarqaladi. Olar o`tkiziwshi 
naytkalarinda tag`i da saxarozag`a aylanadi. Japiraqta floema ushlari kollektorliq waziypalardi 
atqaradi, kontsentratsiyalar gradientni qarsi assimilyatlardi akkumulyatsiya etedi. Japiraq tkanlari 
assimilyatlar menen tolg`anda fotosintez intensivligi pa`seyedi. Xloroplastlarda kraxmaldin` 
artiqsha toplaniwi xloroplast strukturasinin` buziliwina alip keledi. Na`tiyjede fotosintez 
intensivligi keskin pa`seyedi, buni to`mendegishe t6sindiriwge boladi:  
1.Tilakoidlarg`a mexanik ta`sir etedi 
2. Xloropoastlarda jaqtiliq rejimi jamanlasadi.  
3. Fermentler kraxmal da`neshelerine sorbtsiyalanadi. 
4. Mg
2+
 ionlari kop sorbtsiyalanadi 
1.5. SO2 diffuziyasi jamanlasadi 
Ko`pshilik o`simliklerdin` japiraqlari jaqtig`a qaray a`ste buriladi, bul olardin` jaqtiliq penen 
normal` ta`miynleniwine alip keledi.  
Fotosintez protsessinin` pu`tin o`simliklin` o`zinde ta`rtipke saliniwi. 
Pu`tin  o`simliktin` o`zinde fotosintetik funktsiyanin` a`melge asiwi xloroplast ha`m 
kletkalardin` genetik ha`m bioximiyaliq aktivligi menen belgilenedi. Ekinshi ta`repinen 
fotosintez integratsiyasinin` quramali d6zimi ha`m koopreativ baylanislar menen belgilenedi. 
O`simlik organizminde aziqliq zatlardi barqulla o`zine tartip turiwshi zonalar boladi. Bul 
zonalarda d6zilmelerdin` jan`adan payda boliwi ha`m o`siwi bolip turadi, yamasa  zapas 
zatlardin` sintezi k6sheyedi. Bul eki jag`dayda da zonalar fotositezge bolg`an talabin belgileydi. 
Assimilyatlardin` donori (fotosintez) ha`m aktseptorlari (o`siw protsessi ha`m zatlardi zapasqa 
jiynaw) bir birine baylang`an d6zimlerinen ibarat. Determinatsiyada tiykarg`i rol` energetik 
protsesslerge baylanisli (jan`a organlardin` payda boliwi ha`m rawajlaniwi). Ma`kkenin` jas 
sotalarin (pochatka), pomidordi, baklajanning miywelerin alip taslasa japiraqlardin` fotosintetik 
aktivligi pa`seyedi. O`simliklerden japiraqlardin` bir bo`limin alip taslag`anda aziq zatlardi tartip 
turiwshi zona saqlang`an xalda qalg`an japiraqlarda fotosintez intensivliginin` artiwi payda 
boladi. Bul qatnaslardin` mexanizmi fotosintezdin` metabolik repressiya ha`diysesine 
tiykarlang`an. Bul protsesslerde fitogormonlardin` roli 6lken a`hmiytke iye boladi. 
Fitogormonlar o`simliktin` t6rli bo`leklerinde payda boladi ha`m olar fotosintez protsessine 
xloroplast arqali ha`m disstantsiyaliq (alistan turip) ta`sir etiwi m6mkin. Distantsiyaliq ta`sir 
fitogormonlardin` o`siw ha`m rawajlaniw protsesslerine (epigenez), assimilyantlardin` tasiliwina, 
zatlardin` zapasqa jiynaliwin ta`rtipke saliwshi ta`siri na`tiyjesinde a`melge asadi. Ekinshi 
ta`repten fitogormonlar xloroplastlardin` funktsional aktivligine membranalardin` jag`dayi, 

---

fermentler aktivligi, transmembrana potentsial generatsiyasin o`zgertiw arqali da ta`sir etedi. 
Fitogormonlar pigmentler biosintezine de ta`sir etedi, olardan a`sirese tsitokininler. Ol japiraq 
ha`m onin` strukturasinin` formalaniwina qatnasadi. Bunda tsitokinin tamirdan japiraqqa ksilema 
nayshalari arqali jetip baradi. Bunday sistema p6tkil organizmde funktsional aktivlikti 
ta`miynlep, barliq organlardin` o`z-ara baylanisina alip keledi.
 
Fotosintezge ta`sir etiwshi faktorlar 
      Fotosintezge sirtqi ortaliq faktorlari ta`sir etedi. Bul faktorlarg`a jaqtiliq intensivligi ha`m 
sipati, SO2 kontsentratsiyasi, issiliq, japiraq tkanlarinin` suw rejimi, mineral aziqlaniw ha`m 
basqa da faktorlar ta`sir etedi. Japiraqlar quyash spektrindagi fotosintetik aktiv nurlardin` 80-
85% energiyasin  jutadi. Jutilg`an energiyanin` 1,5-2%ti fotosintezge jumsaladi. Fotosintez 
ku`shsiz jaqtiliqta baslanadi. Buni birinshi ma`rte A. S. Famintsin 1880 jili aniqlag`an. Ol 
kerosin menen janatug`in shiranin` jaqtisi fotosintezdi alip baratug`inin ha`m o`simlik 
kletkalarinda kraxmaldin` payda bolatug`inin ko`rsetken. Fotosintezdin` tezligin` jaqtiliq 
intensivligine baylanislilig`i logarifmlik iymek siziqqa iye. Ko`pshilik jaqtiliq su`yiwshi 
o`simliklerde maksimal fotosintez quyash nurinin` yariminda ko`riledi. Jaqtiliq ku`sheye berse 
fotosintez k6sheymesten kerisinshe azaywina alip keledi(suuret 1). 
Fotosintezdin` jaqtilik iymek sizig`i fotoximiyaliq sistema ha`m fermentativ apparatting 
jumisinin` xarakterin ko`rsetedi. Iymek siziqtin` iyilgen mu`yeshi fotoximiyaliq reaktsiyalardin` 
tezligi ha`m xlorofildin` mug`darin belgileydi. M6yesh qansha 6lken bolsa jaqtiliq energiyasi 
sonsha aktiv isletiledi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jaqtiliq  su`yiwshi o`simliklerdin` jaqtig`a toyiniwi joqari jaqtiliqta o`tedi.  Ma`selen 
sayag`a shidamli marshantsiyalarda jaqtig`a toyiniw 000 l.k bolsa jaqtiliq s6yiwshi tereklerde 
10- 40000 l.k, taw basindag`i ayirim o`simliklerge 60000l,k  ha`m onnan da ko`p jaqtiliq kerek 
boladi. S
3
 o`simliklerde S
4
 o`simliklerge qarag`anda jaqtig`a toyiniw pa`s jaqtida j6zege keledi. 
Jaqtig`a toyiniw shegarasinda fotosintez intensivligi dem aliw intensivliginen anag`urlim 
da`rejede joqari boladi. Fotosintez protsessinde jutilg`an SO
2
 ,dem aliw protsessindegi ajiralip 
shiqqan SO2 ge ten`lestiriwshi jaqtiliq da`rejesi 
jaqtiliqtin` kompensatsion tochkasi dep ataladi. 
Bul ko`rsetkishti 0.03%SO
2
 ha`m 20 
0
S temperaturada aniqlaydi. Jaqtiliqtin` kompensatsion 
tochkasi ha`r tu`rli yarusta jaylasqan japiraqlarda tu`rlishe boladi. Sonin` menen hawadag`i SO
2
 
mug`darina da baylanisli boladi. Fotosintezdin` barisi temperatura to`men (12 
0
S) bolsa jaqtiliqti 
 
      25 
 
 
      20 
 
 
      15 
  
      10 
 
 
       5 
                                 100                        200                         
300    
 
 
 
 
 
СО
2
 
àññèìèëÿöèÿñû 
МГдм
-
2
 ñààò
-1
 
     Æà3òûëû3 èíòåíñèâëèãè 
10
-5
Äæ ñì 
-2
 ñåê
-1
 
 
 
1-Ñ67ðåò. Ì1êêåäå ôîòîñèíòåçäè4 æà3òûëû33à áàéëàíûñ òåçëèãè 

---