Kletkadagi tiykargi redoks-sistema yamasa dem aliu shinjiri
mitoxondriyanin ishki
membrenasinda funktsiyalanadi. Onin terminal` oksidazasi tsitoxromoksidaza esaplanadi.
Elektronnin (e
-
) redoks – shinjir boyinsha alip otiliui, ATRdagi jokari energetikalik
baylanislarda zapas saklangan energiyanin tarkaliui menen alip bariladi. Osimlik
metoxondriyasinda tagida bir oksidaza
al`ternativ terminal` degen oksidaza funktsiyalanadi. Ol
elektrondi koezim Q dan aladi onin O
2
sezgirligi tsitoxromoksidazadan pes boladi.
Kletka tsitoplazmasinda kayta tiklengen piridin nukleotidlerdi okisleushi sistema
funktsiyalanadi. Olar miska iye bolgan oksidazalar menen yagniy askarbatoksidaza xem
polifenoloksidaza menen birikken boladi. Askorbataosidazanin iskerligi glutation xem
NAD(R)N tin funktsiyalaniuinda kozge tusedi. Bul sistema glutationdi
kayta tikleushi tiykargi
sistema esaplanadi.
Polifenoloksidaza o-difenoldi, p-difenol`, monofenol xam baskalardi okisleydi.
Fenollardin okisleniui NAD(R)N askarbon kislotasinin okisleniui menen birlikte boladi.
Polifenoloksidaza osimliklerde «jara reaktsiyasina» katnasadi. Osimlik tkanlarinin jaralaniui
uaktinda bul ferment jiralip shikkan fenolda, mikroorganizmge zexerli tesir etiushi xiponga
aylandiradi. Bunday reaktsiyanin natiyjesinde almanin kartoshkanin kesilgen jeri konir tuske
kiredi. Polifenoloksidazanin aktivligi tokima kartaya bargan sayin artip baradi.
Bul korip shigilgan oksidazalar sirtki ortalik temperaturasina xam kislorod basimina xar
turli aktivlikte boladi.Osimlik kletkalarinda bul oksidazalardan baska xar turli oksidazalar
funktsiyalanadi. ER membranasinda eki turli redoks-shinjiri jaylaskan.
Dem aliu substrati xam dem aliu koeffitsienti.
Osimlik dem aliu substrati retinde ken tarkalgan exmiyetli birikpe uglevodti jumsaydi. En
daslep dem aliu ushin erkin kant jumsaladi. Ol jetispegende okisleniu substrati retinde
polisaxaridler, beloklar xem maylar jumasladi. Olar gidrolizlengen turinde jumsaladi.
Poli xem
di saxaridler monosaxaridlerge shekem maylar-glitseringe xei may kislotalarina shekem,
beloklar-aminokislotalarga shekem gidrolizlenedi.
Osimliklerde zapas uglevodlar, kraxmal (kartofel`, mekke, gurish), inulin (georgina,
kartoshka gul) gemitsellyuloza turinde boladi. Mikrorganizmler xem birkansha jokari derejeli
osimlikler dem aliu substrati retinde geksozanin kayta tikleniuinde payda bolatugin kop atomli
spirtti kollanadi. Meselen, mannit zarazixa – uzb shumgiya, maslina miyuesi, yasen` shakasi
terepinen kollaniladi, sorbit saklanip turgan almurt miyuesi terepinen kollaniladi.
Zapas turindegi maylardi osimlik dem aliu substrati turinde tukimnan onip kiyatirgan
osimshe uaktinda kollanadi.
Bul tukimi mayli aygabagar, zigir, kendir, kenederi, gunji t.b.
osimliklerinde korinedi. Zapas maylardan kanttin sintezleniu deuirinde osimlik kletkasinin
sferosomasi, glyuoksisomasi, mitoxandriyi, plastidalari xem tsitoplazmanin ferment sistemalari
bir-birine tesir etisip turadi. Zapas beloklar osimliktin dem aliuinda, olardin aminokislotalarga
shekem, olardin atsetil – So A ga yaamsa ketokislotaga shekem tarkalip,
keyin Krebs tsikline
(aylanisina) tusiuinen keyin katnasadi.
Bul karalgan substratlardin tolik okisleniuinen SO
2
xem suu payda bolip, okisleniu
energiyasi ajiralip shigadi. Dem aliu uaktinda ajiralip shikkan SO
2
mugdarinin, sinirilgen O
2
mugdarina bolgan katnasi dem aliu koeffitsenti (DAK) dep ataladi. Onin korsetkishi geksozalar
ushin 1ge ten.
Dem aliu protsessinde substratti okislendiriu ushin kerek bolatugin kislorodtin mugdari
substrat molekulasindagi kislorod mugdarina baylanisli boladi, substrat molekulasinda
kislorod
1
6
6
6
6
6
2
2
2
2
2
6
12
6
=
=
+
→
+
O
CO
ДАК
O
H
CO
O
O
H
C
69
,
0
26
18
18
18
26
2
2
2
2
2
2
36
18
=
=
+
→
+
O
CO
ДАК
O
H
CO
O
O
H
C
molekulasi kansha az bolsa, okisleniu uaktinda kop mugdarda kislorod kerek boladi. Sogan
baylanisli dem aliu substrati kislorodka jarli bolgan may kislotalari bolsa onda DAK birden
tomen boladi. Bugan misal etip steorin kislotasinin okisleniuin korsetiuge boladi.
Okisleniuge uglevodlarga karaganda kobirek okislengen organikalik kislotalar alinsa
onda az mugdarda kislorod talap etiledi xem onda dem aliu koeffitsenti artadi. Buni shavel`
kislotasinin okisleniuinen koriuge boladi.
Dem aliu koeffitsentinin ulkenligi okislenip atirgan substrattin kesiyetine baylanisli
bolmastan tokimanin kislorod penen temiyinleniu derejesine baylanisli boladi. Eger tokimanin
kislorod penen temiyinleniui az bolsa tamir ushindagi meristemalarda, tamirdin suuda kaliuinda
katti kabikli tukimlarda ashiu protsessi kusheyip DAK artadi. Eger produkt jeterli okislenbese
tokimalarda organikalik
kislotalar toplanip, shigarilatugin SO
2
mugdari peseyedi, DAK
tomenleydi.
Dem aliu protsessinin regulyatsiyasi
Paster effekti Tokimadagi O2
derejesi dem aliu intensivligine tesir etip koymastan dem aliu substratinin jumsaliu derejesinde
aniklaytuginin birinshi ret L.Paster korsetti. Pasterdin ashitki menen koyilgan tejiriybesinde,
kislorod jeterli bolganda glyukozanin tarkaliui xem ashiu intensivligi peseygen, birak sintetikalik
protsess ushin kollanilgan kanttin esabinan ashitkinin biomassasi artkan. Kislorodtin katnasinda
kanttin tarkaliuinin tomozlaniui «Paster effekti» dep ataladi. Dem aliudi baklau kletkanin
funktsional aktivliginin artiui menen dem aliudin tezlesiui artadi. Belgili
derejede bul dem aliudi
baklau mexanizmi arkali emelge asadi. Dem aliudi baklau dep mitoxondriyanin okisleniu
fosforlaniu protsessinde fosfat aktseptori retinde xzmet kilatugin ADR kontsentratsiyasinan
kislorodti jumsau tezligine aytiladi. Kletkanin funktsionallik aktivligi artiui menen ATR
energiyaga zerur protsesslerge jumsaladi, netiyjede ADR kontsentratsiyasi artadi. Bul jagday oz
gezeginde elektronlardin tasiliu tezliginin artiuina xem okisleniu fosforlaniu intensivliginin
artiuina alip keledi.
Glikolizdi tertipke saliu Glikoliz intensivligi birkansha bolimlerde baklanadi.
Glyukozanin glikoliz protsessine kosiliui geksokinoza fermenti derejesinde tertipke salinadi.
Glikoliz tezligin tertipke saliudin ekinshi bolimi fosfofruktokinaza derejesinde boladi.
ATR nin jokari kontsentratsiyasi piruvatkinaza aktivligin basip taslaydi. Piruvatkinaza
atsetil SoA terepinen de basip taslanadi.
Krebs tsiklin tertipke saliu. Piruvattan payda bolgan atsetil SoAnin keyingi jumsaliui
kletkanin energetikalik jagdayina baylanisli boladi.
Eki xem ush karbon tsiklin regulyatsiyalau (tertipke saliu) barlik
tort degidrogenazalardin
(izotsitratdegidrogenazalar,
−
α ketogeutaratdegidrogenazalar, suktsinatdegidrogenazalar
malatdegidrogenazalar) katnasina baylanisli boladi.
Tsitratsintetaza aktivligi ATR kontsentratsiyasi xem ozinin produkti tsitrat tesirinde
tormozlanadi. Izotsitratdegidrogenaza NAD tesirinde ingibrlenedi xem tsitrat tesirinde
aktivlesedi.
−
α Ketoglutaratdegidrogenaza suktsinil SoA produkti tesirinde peseyedi adenilat
tesirinde aktivlenedi. Suktsinatdegidrogenaza oksaloatsetat tesirinde ingibrlenip ATR, ADR xem
kelpine kelgen ubixinon (QN
2
) tesirinde kaytalanadi. Malatdegidrogenaza oksaloatsetat tesirinde
ingibrlenip, ayirim ob`ektlerde ATR tesirinde jokarilaydi.
Osimlik mitoxondriyalarinda al`ternativ elektron transport joli da sheshiushi rol` oynaydi.
ATR mugdari jokari bolgan jagdayda, tiykargi dem aliu shinjiri aktivligi peseygende
4
4
2
4
2
2
2
2
2
2
4
2
2
=
=
+
→
+
O
CO
ДАК
O
H
CO
O
O
H
С