Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

substratlardin okisleniui al`ternativ oksidaza joli menen dauam etedi. Bul Krebs tsiklinin 
funktsiyasin temiyinlep turadi. 
Pentozofosfat joli xem glioksilat tsiklinin regulyatsiyasi. 
Okisleniudin pentozofosfat joli NADR
+
 kontsentratsiyasi jerdeminde regulyatsiyalanadi. 
Sonin menen birge ol, kletkadagi NADRN kollaniushi sintezlerdin derejesi menen de  
regulyatsiyalanadi. Olardin jokari derejesi okislengen NADR
+
 mugdarin asiradi. Bul 
okisleniudin pentozofosfat jolin stimullaydi. 
Pentozofosfat joli menen glikoliz arasindagi katnasti regulyatsiyalauda birneshe 
intermediatlar katnasadi: anorganikalik fosfat, 6–fosfoglyukon kislota, eritrozo – 4 – fosfat. 
Anorganikalik fosfattin jetispeui glyukolizdi basip pentozafosfat jolin aktivlestiredi. 6 – 
fosfoglyukon kislota, glikolitikalik ferment fosfafruktokinazani ingibpleydi, pentizafosfat jolinin 
funktsiyasin aktivlestiredi. Eritroz 4 – fosfat transpetolaz xem transal`dolaz reaktsiyalardin 
substrati boliui menen glikoliz fermentlerinin aktivligin tormozlap uglevodlardin glikotikalik 
ozgeriuinen pentozofosfat joli menen ozgeriuine koshedi. Oksaloatsetattin kontsentratsiyasinin 
artiui menen  gliokislat tsiklinin aktivligi tomenleydi. Fosfoenolpiruvat izotsitratliaza aktivligin 
basip taslaydi. 
     
Dem aliudin ekologiyalik xem ontogenetikalik ozgeshelikleri. 
Dem aliudin sirtki xem ishki faktorlarga baylanisliligi. 
Kislorod (O
2
) kontsentratsiyasi:  Dem aliu protsessi osimliktin kletkalari xem tokimalarinin 
uziliksiz turde kislorod jumsaliui menen alip briladi. Sonin menen birge substrattin okisleniu 
ozgerisi dem aliuda aerob xem anerob  protsessleri arkali boladi. Sogan baylanisli O
2
tin partsial 
basimi 21%den 9%ke kelse de osimliktin dem aliu intensivligi aytarliktay ozgermeydi. Bul dem 
aliu sistemasinin osimliklerde payda boliu evolyutsiyasi  kislorodi az ortaliktan kelip 
shikkaninan derek beredi. Osimliktin ishki organlari xem tkanlarinda gaz kuraminin atmosferaga 
karaganda ozgeshe boladi. Mis:  kant leblebisinin japirak parenximasinda O
2
 mugdari sutka 
dauaminda 7,1%ten 17,4%ke, al SO
2
 mugdari 0,9den 5,1%ke ozgeredi. Pisken alma miyuesinde 
O
2
 13,9%, SO
2
 7,5%, limon miyuesinde SO
2
 8,5% al O
2
 11,5% boladi. 
Batpaklikta osetugin osimliklerde kislorod jetispeushiligine bir kansha beyimlesiulerge 
iye: aerenximanin rauajlaniui, kislorodti nitrattan aliu t.b. atmosferada taza kislorod bolganda 
osimliktin dem aliui peseyedi, al bul jagday uzak dauam etse osimlik oledi. Kislorod kopligi 
kletkada erkin radikalga iye bolgan reaktsiyalardin tezlesiuine membrenanin ziyanlaniuina xem 
zat almasiu protsesslerinin buziliuina alip keledi. 
Uglerodtin kos okisi (SO2).  Dem aliuda songi produkt esaplangan SO
2
nin 
kontsentratsiyasinin artiui dem aliu intensivligin tomenletedi. SO
2
 kontsentratsiyasinin artiui 
dekarboksilleniu reaktsiyalarin tormozlaydi, suktsinatdegidrogenaza aktivligin peseytedi, dem 
aliu koeffitsenti xem SO
2
 shigiuin tomenletedi. Sonin saldarinan tokimalardin ashiui – atsidoz 
payda boladi SO
2
 lipidte jaksi erigenlikten membrenaga tesir etedi. SO
2 
 osimlikke narkotik tesir 
etiui mumkin. SO
2
 anerob jagdayda osimliktin metabolizmin regulyatsiyalaydi. Tukim 
tokimalarinda SO
2
  mugdarinin artiui (katti kabikli tukimlarda) tukimnin tinishlik jagdayin 
saklaudin tiykargi usili esaplanadi. 
Issilik.Dem aliuda baska fermentativ protsesslerge uksap isilikka baylanisli boladi. 
Belgili temperatura shegarasinda bul baylanis Vant-Goff kagiydasina boysinadi (yagniy xer 
10
0
Sga issilik artkanda ximiyalik reaktsiyalardin tezligi artadi). 0
0
Stan 20
0
Sga shekem Q dem 
aliu 2-3 esege artadi.  
 
Dem aliu ushin xer bir osimlikte, onin organlarinda maksimal, minimal xem 
optimal shegaralari boladi. Bir ………….. klimatta osiushi osimliklerde temperatura optimumi 
35
0
-40
0
Sti kuraydi yagniy 5
0
-10
0
S fotosintez optimuminan jokari boladi. Temperatura 45
0
-
55
0
Ska jetkende beloklardin dekaturatsiyasi baslanadi. 
Suu rejimi.Osimlik tkanlarindagi suu mugdarinin ozgeriui dem aliu intensivligine  tesir 
etedi. Tukimnin igalliligi 10-11% bolganda dem aliu jude pes boladi. Igallik 14-15%ke jetkende 
dem aliu 4-5 esege artadi. Tukimnin igalligi 30-35%ke jetkende dem aliu tezligine tesir etedi. 

---

Issilik 0-10
0
S bolganda igallik dem aliu intensivligine 18-25
0
Sga karaganda az tesir etedi. 
Bortken tukimnin dem aliuinin birden kusheyiui onin kuyip ketiuine alip keledi. 
Mineral zatlar.Osimshe osip turgan suuga duz eritpelerin koskanda tamirdin dem aliui 
tezlesedi. Bunday effektti «Duzli dem aliu effekti» dep ataladi. duzli dem aliu tamirdin aktiv ion 
tranportin payda etiu ushin kerekli, zatlardin  aylanisin tezletedi. 
Jaktilik.Fotosintez intensivligi menen dem aliu intensivligin tenlestiriushi jaktilik 
kompensatsiyalik punkti dep ataladi. Jasil bolmagan tokimalardin dem aliui spektordin kiska 
tolkinlari (380nm), kok xem jasil nur (400-500nm) nin tesirinde  aktivlesedi. 
Ziyanlaniu xem mexanikalik tesirler.Japiraklarga mexanikalik tesirler kiska muddet 
(birneshe minuttan bir saatka shekem) O2 tin jutiliuin tezletedi. Japirakti kisiu az, kayiriu 
kobirek al oni kesiu jude kushli tesir etip, O2tin tutiliuida sogan ilayik boladi. Jaralaniu 
uaktindaO2tin jutiliuinin tezleniuine ush nerse sebep boladi. 1-ziyanlangan kletkalardagi 
fenoldin oksidaalar menen tez okisleniui. 2-dem aliu substratinin mugdarinin artiui. 3-
ziyanlangan kletka strukturasinin membrena potentsialin tikleu protsessinin aktivlesiui. 
Ontogenezde dem aliu tezliginin ozgeriui.Aktiv osip atirgan jas organ xem tokimalar 
jokari dem aliu jedelligine iye boladi. Jas japirak polastinkalarin jazdiraman degenshe jedel dem 
aladi. Japiraktin osiui toktaganda onin dem aliuinin jedelliginin artiui toktaydi. Keyin dem aliu 
jokari jedelliktin yarimina jetkenshe tomenlep, sol mugdarda dem aliu uzak uakit ozgermey 
turadi. Gulleu xem miyueleu uaktinda rauajlanip atirgan guldin xem miyuenin dem aliui artadi. 
Xol miyuelerdin tolik piser aldinda kiska uakit (2-3 kunlik) dem aliudin kusheyiui 
koriledi. Keyin kislorodti jutiu tomenley beredi. Miyuelerdin tolik pisiu aldinda dem aliudin 
kusheyiui «dem aliudik klimakterik kusheyiui» dep ataladi. klimakterik kusheyiuden aldin 
etilennin payda boliui artadi, ol zat almasiuga eki turli tesir korsetedi. 1-beloktin gidrolizi atrip 
membrenanin otkiziushenligi jokarilaydi, dem aliu substratinin mugdari artadi. 2-Klimaterik dem 
aliudin jokarilauinan belok sintezi jedellesedi, esirese dem aliu fermentinin sintezi artadi. Dem 
aliudin klimaterik jedellesiui aerob protsess esaplanadi. 
 
JUUMAK 
    
Dem aliu okislenip atirgan substrattan ximiyalik energiyanin ajiralip shigiui ushin kerek. 
Glyukoliz (dem aliudin anerob etabi) xem dem aliu tsikllarinda (di xem trikarbon kislotalar, 
pentozofosfat tsiklleri)  kofermentler kayta tiklenedi. Olar mitoxondriydin elektron tranport 
shinjirinda xaua kislorodi menen okislenedi. Dem aliu energiyasi kayta tiklengen 
kofermentlerden baska ATR formasinda zapas saklanadi. Dem aliu substrati tiykarinan glyukoza 
esaplanadi, birak amminokislotalar xem maylarda isletiliui mumkin. Maylar glioksisomada 
jaylaskan glioksilat tsiklinin katnasinda jumsaladi. Dem aliu tsiklinin aralik metobolitleri kletka 
kuramina kiretugin xer turli zatlardin sintezine kerek boladi. 
Osimliklerde substratlardin baskasha okisleniu jolida boladi, yagniy mitoxondriyalarda 
polifenoloksidaza, askarbatoksidaza, flavoproteinoksidaz, peroksidaza xem oksigenaza 
katnasinda al`ternativ okisleniu joli. Bul protsessler energiyani zapas saklau menen 
baylanispagan.        
 
Lektsiya № 13-14
 
Osimliklerdin  tamir arkali aziklaniui. 
 
Jobasi
 
1.   Osimliklerdin tamir arkali aziklaniudin teoriyalik xam     ameliy    axmiyeti.                                           
 2. Osimliklerdin azot penen aziklaniui.  
3. Osimliklerdin mineral toginlerden paydalaniudin       fiziologiyalik tiykarlari.     
Tayanish tusinikler:  
Van Gel`mont, Teer, Bolotov, Sossyur, Libix, Bussengo, Gelrigel`,  Knop, Vinogradskiy  
miynetleri osimlikteazotformalari, biosferada azot aylanisi, ammonifikatsiya nitrifikatsiya, 
biologiyalik  azotofikatsiya,                    nitratreduktsiyasi ,ammiaktin assimilyatsiyalaniui, Li xam 

---