Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

 Mis.  Osimlikte mistin ortasha mugdari 1 kg kurgak massaga 0,2 mg ga tuuri keledi. Mistin 
osimlikte toplaniu darejesi torirakka xam osimlik turinde baylanisli boladi. Osimlikke mis Su
2+
 
ioni turinde tusip otiradi. Miska osimliktin osiushi bolegi xam tuximi bay boladi. Osimliktegi 
mistin 70% ke jakini xloroplastlarda toplangan. Mis askorbatoksidaza, polifenoloksidaza, 
ortodifenoloksidaza xam tirozinaza fermentlerinin kuraminda boladi. Mistin eki atomi 
mitoxondriyadagi dem aliu (shinjiri) dizbeginin tsitoxromoksidaza kompleksinde boladi. Mis 
legoglabin sintezine xam atmosferadan molekulalik azotti ozlestiriude katnasatugin fermentlerge 
tasir etedi. Mis osimliklerdin kurgakshilikka, suuikka xam issiga shidamliligin arttiradi. 
 
Mis jetispese osimliktin osiui xam gulleui toktaydi, xloraz payda boladi, turgor jogaladi, 
osimlik soliydi. Danli osimliklerde mistin jetispeushiliginen japiraktin ushlari agarip masak 
bolmaydi. 
         Tsink.  Sobikli xam masakli osimliklerde 1 kg kurgak massasinda tsink 15-60 mg boladi. 
Tsink kop mugdarda tuximda, osiu konusinda, reproduktiv organlarda xam japiraklarda boladi. 
Osimlikke tsink Zn
2+
 ioni turinde kiredi. Ol osimliktin zat almasiniuinda xar tarepleme tasir 
jasaydi. Ol kopgana glikoliz fermentleri-geksokinaza, enolaza, triozofosfatdegidrogenaxa, 
al`dolazalardin isleuine kerekli esaplanadi.   
 Tsink 
karboangidrazani aktivlestiredi. N
2
SO
3
  SO
2
+N
2
O sonin menen fotosintez 
protsessinde SO
2
 din jumsaliuina jardem etedi.  
Tsink triptofon aminokislotasinin payda 
boliuinda axmiyetli roldi atkaradi. 
 
Tsink osimlikte jetispese fosfor aylanisi buziladi. Fosfor tamirda toplanip, onin jer ustingi 
organlarga koteriliui azayadi. Tsinktin jetispeushiliginen osimlikte sazarozanin, kraxmaldin 
mugdari azayadi, organikalik kislotalar mugdari kobeyedi. Kletkanin boliniui 2-3 esege 
tomenleydi xam sogan baylanisli osimlikte morfologiyalik ozgerisler payda boladi. 
 
Tsinkke miyue agashlari juda tasirshen boladi, asirese tsitrus osimlikleri. Tsink 
jetispegende en axmiyetli belgilerinen esaplanatugini osimliklerdin japiragi xam buuin araliginin 
osiuinin paseyiui, xlorazdin payda bolip, rozetka turinde kalip koyiui esaplanadi. 
         Bor
. 
Bor osimlik ushin en axmiyetli mikroelementlerdin biri. Osimlikte onin mugdari 1 
kg  kurgak  massaga  0,1  mg.  Borga  eki  ulesli  osimlikler  talapshan  boladi.  Gu               
dauirinde kerek boladi. Bor jetispese osiu konusi oledi. 
 Mineral zatlardin soriliui. 
Osimliklerdin tamir sistemasi topiraktan suudi xam onda erigen 
mineral zatlardi soriydi. Bul eki protsess bir-birine baylanisli bolsada olar xar turli mexanizmler 
menen alip bariladi. Tamirlar mineral zatlardi topirak eritindilerinen tamir shashaklari tiyip 
turgan tamirdin soriu zapasi arkali kabillaydi. Kletka diyuali zatlardi soriuda xam mineral 
elementlerdi tkanlarga jetkeriude katnasadi. Tamirdin soriu aktivligi, uliuma kletkalardin soriu 
aktivliginin kozgaushi kushi membranalarda jaylaskan ion nasoslari (pompa) esaplanadi. Tamir 
betinen mineral zatlardin radial tasiliui tamirdin soriu zonasindagi barlik tkanlardin katnasinda 
boladi. Ol tkanlar belgili funktsiyalardi atkaradi. Radial transport zatlardin ksilema traydlerine 
xam tukshelerine kiriui menen talap boladi. Ksilemaga kirgen zatlar tamir basimi xam 
transkriptsiya arkali aralasadi xam kletkalarga jetkeriledi. 
 
Osimliklerdin mineral aziklaniui juda kuramali bioximiyalik, biofizikalik xam 
fiziologiyalik protsesslerdin regulyatsiya sistemalari arkali bolatugin dizbegi esaplaniladi.  
Osimlik kletkalarinda ionlardin soriliu mexanizmi. 
Tamirdin soriu aktivligi olardin soriliu 
aktivligine tiykarlangan. Osimliktin xar turli organlarinda zatlardin soriliui xar turli. Mineral 
zatlardin kletkadagi mugdari sirtki ortaligi mineral zatlardin mugdarina saykes kelmeydi. 
Maselen: kitay atiniydiyasinda fosfordin mugdari sirtki ortaliktan 1-10 min esege kop azot xam 
kaliydin mugdari birneshe onlagan esege kop. Bul narse kletkada zonalardin soriliu mexanizmi 
olardin kontsentratsiya gradientine karsi ekenligin xam olardin saylandi turde bolatuginin 
korsetedi. Bul protsess kletka kabiginda baslanip keyin membrana kospasinda dauam etedi. 
 
Osimlik kletkalarinin kabigi tsitoplazmadan, gemitsellyulozadan xam pektin zatlarinan 
turadi. Pektin zatlari ozinin kuraminda karboksil gruppalarin saklaganliktan kletka kabigi kation 
almasiniuina iye bolip on zaryadti toplaydi. 

---

 
Eger idiska kationli boyaui bar eritpesin kuyip ogan tamirdi jaylastirsak eki minuttin 
ishinde 50% boyaudin sorilganligi baykaladi. Keyingi 10-30 minut ishinde 70% soriladi, keyingi 
zatlardin tkanlar menen baylanisi juda aste bolip birneshe saatlar dauam etedi. Solay etip 
zatlardin soriliuinin eki fazasin ajratiuga boladi. Jokari tezlikte sorilatugin xam tomen tezlikte 
sorilatugin. Daslepki zatlardin tezlik penen soriliui kletka diyualinda otip almasiu adsorbtsiyasi 
dep ataladi. Tomen tezlikte soriliui plazmolemanin funktsiyanal aktivligine baylanisli. 
Ionlardin biologiyalik membranadan otiu usillari. 
 
Membrana transporti problemasi eki tusinikti oz ishine aladi.  
1.Gidrofob 
kompanentlerinen turatugin xar kiyli zatlar membranadan kalay otedi.  
 
2. Zatlardin membrana arkali kletkaga kiriui yamasa onnan shigiuin kanday kush alip 
baradi.  
 
Bul problemadagi soraular 19 asrdin ortalarinan uyrenile baslandi. J. Traube xar turli 
zatlardin tiri kletkaga otiuin uyrenip, zatlar  lipid fazada eriui kerek yamasa molekulalik tesikler 
arkali otiui kerek degen juumakka keledi. 1895 jili E. Overton otiudin lipoid teoriyasin jaratti. 
Bul teoriya boyinsha zatlar lipidte kansha kop erise, ol jenil turde kletkaga ote aladi delingen. R. 
Kollander bul soraudi terenirek uyrenip, kletkaga otiu ushin lipidte eriushenlik axmiyeti xam 
molekula razmeri axmiyetke iye boladi degen juumakka iye boladi. Tomen molekulali zatlar 
tesikler arkali otedi xam onda zaryad belgili rol` oynaydi. Eger anion zaryadi kop bolsa, ol 
kletkaga kiyinshilik penen otedi, sebebi tsitoplazma teris zaryadlangan. 
 
Xazirgi uakitta ionlar xam xar turli birikpeler biologiyalik membrananin lipid fazasinan 
birneshe usillar arkali otetugini aniklangan. 
            1. Eger zat lipidte erise lipid fazadan appiuayi diffuziya joli. 
 
2. Lipofil otkeriushileri jardeminde gidrofil zatlardin jenillengen diffuziyasi. 
 
3. Gidrofil tesikleri arkali apiuayi diffuziya. 
 
4. Zatlardin aktiv otkerriushiler (nasoslar) arkali otiui. 
 
5. Zatlardin ekzotsitoz xam endotsitoz arkali otiui. 
 
Keyingi uakitlari membrananin lipid arkasinan zatlardin tasiliuin tezletetugin zatlar 
tabildi xam olar uyrenildi. Maselen antibiotik gramitsidin K
+
 xam N
+
 ionlarina kanal 
duzetuginligi aniklangan. 
Passiv xam aktiv membranalik tasiliu. 
Zatlardin kontsentratsiyalik xam eektrlik gradientleri 
arkali aralasiui passiv transport dep ataladi.  
 
Zatlardin metobolitikalik energiyani ATR formasinda jumsap elektroximiyalik gradientke 
karsi transmembranalik aralasiui aktiv transport dep ataladi. Aktiv transportka misal retinde ion 
nasoslari: 
N
+
-ATRaza, Na
+
, K
+
 ATRaza, Sa
2+
 ATRaza, anion ATRazalardi alsak boladi. Osimlik 
kletkasinin plozmalemasinda N
+
-nasos ayriksha roldi oynaydi. 
 
Plazmalemada kantti, aminokislotani alip otiushi beloklar tabilgan. N
+
 nasos isley 
baslaganda plazmalemanin sirtki betinde N
+
 ioni kontsentratsiyasi artadi xam alip otiushi 
beloklar protoplastti, kantti, aminokislotalardi baylanistiradi. Vodorod N
+
 ioni az bolgan 
membrananin ishki tarepine kanttin alip otiliuinde kant xam N
+
 kletkanin ishine kirip kant 
tsitoplazmaga aralasadi, al N
+
 ioni kaytadan sirtka N
+
 nasosi arkali shigariladi. Bunda (vodorod) 
N
+
 katalizator rolin atkaradi. N
+
 nasosinin kushli isleniuinen tsitoplazmanin membranaga jakin 
jerlerinde juda kop jaylaskan NSO
-3
 yamasa ON
-
 anionlarida vodorod N
+
 kationina uksagan 
funktsiyani atkaradi.  
Mineral aziklaniu elementlerinin radiallik  xam ksilemalik tasiliui. 
 
Diffuziya joli menen rizodermanin kletka diyualinan otken ionlar kabik parenximasi 
arkali otkiziushi baylamlarga aralasadi. (Radial transport). Bul kozgalis kletka diyuali arkali 
apoplast xam simplast turinde otedi. Ionlardin apoplast aralasiui diffuziya arkali boladi. Mineral 
zatlardin simplast arkali kozgalisi tsitoplazmanin kozgalisi arkali boladi. Endoplazmatikalik tor 
kanallari arkali da boliui mumkin, al kletkalar arasinda plazmodesma arkali boladi. 

---