tsitrus) axmiyetli esaplanadi.
Magniyge xam kaliyge jarli, kumli xam kumshauit topiraklarga
kaliymagneziya K
2
SO
4 X
MgSO
4 X
N
2
O kollaniladi.
Kaliy toginleri fizologiyalik jaktan kislotali, birak kislotaligi uzak uakit xaksiz
jumsalganda koriledi. Kaliyde fosforga uksap aste xareketke keletuginliktan, olda terenirek tamir
jaylaskan katlamga jiberiledi.
Mikrotoginler.
Azot, fosfor, kaliy toginleri jetkilikli bolsada ayrim mikroelementlerdi
jetispeushiligi auil xojalik eginlerdin onimdarligin tomenletedi. Torfli
topiraklarda osimlik miska
jarli, kislotali topiraklarda-molibdenge, bor menen molibdenge kizgish topiraklarda, marganets,
temir xam tsinkke karbonatli xam kumshauit topiraklarda jarli boladi. Sogan baylanisli
mikrotoginlerdi kollaniu toginlerdin tasirshenligin arttiradi. Maselen: marganets topirakta
fosfordin, kobal`t azottin xareketshenligin arttiradi. Azot togininin jetkilikli boliui osimliklerge
tek fosfordin, kaliydin xam magniydin soriliuin taminlep koymastan mistin, temirdin tsink,
marganetstin soriliuinda kusheytedi.
Bakteriyalik toginler.
Bul toginler itopiraktin biologiyalik aktivligin uslap turadi.
Bunday makset ushin:
1. Topiraktagi fosfordin organikalik birikpelerin tarkatiushi-fosfobakterin.
2. Topirakti erkin azot fiksatsiyalaytugin azot bakteriyalari
menen taminleushi-
azotbakterin.
3. Sobikli osimliklerdin tamirinda tuynek payda etip, organikalik azotti fiksatsiyalaytugin
tuynek bakteriyasi preparati-nitragin.
4. Topiraktagi kaliy silikatlarin tarkatip osimliktin kaliy aziklaniuin jaksilaytugin silikat
bakteriyalari preparati-kollaniladi.
Toginlerdi beriu usillari.
Toginlerdi beriudi egisten aldin, egis uaktinda xam egisten
keyin dep boledi.Egiske shekem uliuma toginnin 2/3 - 3/4 bolegi beriledi. Bul togin osimlikti
rauajlaniu dauirinde kerekli aziklik elementi menen taminlep otiradi. Surimnen
aldin jerge
organikalik togin, xak, azot, fosfor xam kaliy toginleri beriledi.
Egis uaktinda berilgen togin jas osimliktin mineral aziklaniuin kusheytedi. Sogan
baylanisli egis uaktinda gektarina 5-20 kg ammofos yamasa superfosfat beriledi.
Egisten keyingi aziklandiriu osimliktin rauajlaniuinda axmiyetli periodta otkeriledi.
Guzlik eginlerdi erte baxerde, jana osiudi baslagannan keyin aziklandiradi. Kant lablebine jiynap
aliudan bir ay burin fosfor-kaliyli togin menen aziklandiriu kantlilikti 1-2% ke shekem koteredi.
Organikalik
xam
mineral
toginler
eger topirak kislotali bolsa (rN
5) xak pe
peui kerek.
JUUMAK.
S, N, O, N osimliktin kurgak massasinin 95% in kurap kalgan 5% in kul elementleri: R,
S, K, Sa, Mg, Fe xam baskalar kuraydi. Olar makroelementler. Mikroelementler tkanlarda
0,001% kontsentratsiyadan tomen boladi. (Mn, Si, Zn, V xam t. b.). Osimlik azat aziklaniu
retinde NO
3-
xam NN
4+
jumsaydi. Atmosfera azottin NN
3
ke shekem kalpine keliui sobikli
osimlikler tamirinda bolatugin tuynek bakteriyalari jardeminde boladi. Ammoniydin organikalik
birikpelerge kiriui glutaminsintetaza xam glutamatsintetaza
fermentinin tasirinde
-
ketoglutarattan glutamin kislotasi xam glutaminnin sintezinde boladi.
RO
4
3-
osimlikke kiriui xam organikalik birikpeler kuramina kiriui solayina kalpine keltiriusiz
boladi. Kukirt bolsa SO
4
2-
turinde organikalik birikpelerge katnasadi xam kalpine keledi. Kaliy
kletkaga ion korinisinde toplanadi. Zatlar tamir kletkalari diyuallarinan otip kletkaga passiv
yamasa aktiv transport jagdayinda kiredi. Osimlik kletkalarinin jutiu aktivligine N
+
pompasi tasir
etedi.
Lektsiya № 15
Osimliklerding geterotrof aziklaniui
Jobasi:
1. Saprofitler,parazitler .
2. Shibin-shirkey jeushi osimliklerding aziklaniui.
3. Ozining organikalik zatlarinan geterotrf aziklanau.
Tayaanish tusinikleri:
Avtotroflar,geterotroflar,saprofitler
parazitler ,mikoriza.EndotrofEndotrof mikorizalar
Kamenskiy. Kostichev miynetleri. Shibin-shirkeyjeushi osimlikler, oljani passiv xam aktiv uslau.
Endospermada as siniriu. Aleyron danesheler. Uglevodlarding, maylarding,beloklarding
mobilizatsiyasi.
Baklau soraulari:
1.
Saprofitler ozining tirishiligin kalay alip baradi?
2.Parazit osimliklerding ozgesheligi nede?
3.Ayirim osimlikler ne sebep shibin-shirkey jeuge beyimlesken?
4.Osimliklerde aziklik zatlarding singiuinde kanday ozgeshelikler bar?
Paydalanatugin adebiyatlar:
1 Darvin Ch. Nasekomoyadnie rasteniya soch.t.7. M.L. 1984
2 Genkel` P.A. Fiziologiya rasteniy M. 1975
3. Polevoy V. Fiziologiya rasteniy M.1989
Osimliklerding geterotrof aziklaniui
Avtotrof organizmler (grekshe «autos»-ozinshe-ozi xam trophe»- aziklaniu) organikalik
emes zatlardan organikalik zatlardi ozinshe sintezleytugin organizmler kiredi.
Geterotroflar bolsa
tayar organikalik zatlardan aziklanadi. Avtotroflarga jasil osimlikler xam birkansha bakteriyalar
kiredi. Olar jaktilik energiyasin fotosintez protsessinde jumsaydi. Ayirim bakteriyalar
organikalik birikpelerding okisleniu energiyasinan aziklik zatlardi kabillaydi (xemosintez).
Saprofitlerge- osimlik xam xayuan kaldiklarindagi organikalik zatlar menen aziklanatugin
organizmler kiredi. Parazitlerge - tiri organizmlerding organikalik zatlari menen aziklanatugin
organizmler kiredi. Nasekoma jeushi organizmler mayda omirtkasizlardi uslap ozinde singiriuge
beyimlesken.
Osimliklerding tirishiliinde zapas aziklik zatlar menen aziklanatugin yagni geterotrof
aziklanatugin dauiri boladi. Bunday dauirge tukimlarding oniui,
vegetativ kobeyiu organlari
(tuynek ,piyaz.t.b.) kiredi. Sondayak tamir pakaldan shakaning payda boliui.japiragi togiletugin
agash osimliklerining japirak burtigining.gul burtigining rauajlaniui kiredi.
Osimliklerding kopshilik organlari: tamir pakal .burtik,gul.miyue xam payda bolip atirgan
tukim geterotroflaresaplanadi. Barlik osimlik tokimalari xam organlari karangida geterotraflar.
Osimliklerding aziklaniui makromolekulalik orgnikalik birikpelerding fermentler tasirinde
tarkalip soriliu xam oni ozlestiriu ozgesheligine iye bolgannn keyin boladi.
As singiriuding ush turi belgili.
1- kletka ishinde, ol eng ayemgi as singiriu tipii. Osimlikte onday as singiriu
tsitoplazmada.vakuolada,plastidalarda. sferosomada boladi.
2-membranalik assingiriu fermentler arkali boladi. Ol kopshilik xayuanlarding isheginde
uyrenilgen.
3-kletkadan sirttagi as singiriu-gidrolitikalik fermentler arnauli
kletkalarda payda bolip, sirtka
shigarilip,kletkadan tiskarida tasir etedi. Bunday as singiriu shibin-shirkey jeushi osimliklerde
xam danli osimliklerding endospermalarinda boladi.
Saprofitler
Xazirgi uakitta zamarriklar bolek patshalikka iye bolsada fiziologiyalik tarepleri osimliklerge
uksaydi. Ashitki zamarrigining gifining plazmalemmasinda N
+
-pompasi funktsiya atkaradi.
Sirtki ortalikka xarkiyli kishkil gidrolazalardi shigaradi. Bul kuramali organikalik birikpelerding
gidrolizin taminlep tarkaliu produktlarining soriliuina alip keledi.Soriliu
mexanizmiN+pompasining plazmalemmadagi jumisina baylanisli.
Osimlikler arasinda saprofit aziklaniu suu otlarinda ushiraydi. Diatom suu otlari
terengde,karangida jasaganliktan olar ortaliktagi
organikalik zatlardan