Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

kletkalarindagi sintez xam gilroliz shiresinin bolinip shigiui kalkan xam zarodishtan aleyron 
kletkalarina tusetugin giberellinnin baklauinda boladi. 
     Zapas zatlardin eki ulesli osimliklerdin tukim uleslerinde eriui xam agiuida usigan uksas 
bolsa da,olarda bul protsessler kletka ishindegi kislotali as siniriu esaplaniladi. 
Kogerip kiyatirgan tuximlarda zapas beloklardin 
mobilizatsiyasi. 
    Mausim  ozgerisine  baylanisli  osimlik  tinishlik jagdayga tusiuden aldin assimilyantlar zapas 
zatlar  jiynalatugin oringa toplanadi.Ol zapas zatlar kelesi vegetatsiyalik sezonda osimlikting 
daslepki osiuinde kerek boladi.Zapas zatlar belok,polisaxarid,triglitserid turinde 
toplanadi.Beloklar tuximda juda kop boladi,sobikli osimliklerde 20-30%,maylilarda 17-
42%boladi.Danli osimliklerde kurgak massanin 7-14%in belok iyeleydi.Beloklar aleyron 
danesheler xam belok deneler turinde bolip,olar globulinler,al`buminler,glyutelin xam 
prolaminler xalatinda jaylasadi. 
Aleyron danesheler. 
  Olar  0,1-2,5mkm  zapas  organellalarlar  esaplanadi.Aleyron danesheler kuramina 
uglevodlar,fosfolipidler,fitin,RNK,Shavel` kislotasi duzlari kiredi.Aleyron danesheler apiuayi 
xam kuramali bolip bolinedi. Kuramali aleyron danesheler bir kansha eki ulesli osimliklerde 
ushirasadi xam olar globoydlar xam kristalloydlar bolip bolinedi.Ol daneshelerdin sirti amorf 
zatlar menen korshalgan boladi.Kristalloydlarda 60%,amorf zonada 35-40%,globoydta 3-5% 
belok boladi.Zapas beloktin azgana bolegi fitin menen,uglevod xam lipid penen kompleks payda 
etip,tuximnin bortiu uaktinda birinshi gidrolizlenedi.Globoydta fitin, Ca,Mg duzi inozitfosfor 
kislatasi boladi.Danli osimliklerdin aleyron kletkalarinda apiuaii aleyron  danesheler 
boladi.Olardin kolemi kuramali aleyron daneshelerge karaganda kishi boladi.Fitin bolsa belokli 
amorf matrikste jaylasadi.Belok danesheler danli osimliklerde kraxmalli endospermada 
jaylaskan.Beloklardin tarkaliui tuximnin bortiuinen baslanip proteaza gruppalari tasirinen 
boladi.Tuximnin kogere baslauinda beloklardin proteoliz stadiyasi 3ke bolinedi:1-stadiyada 
zapas beloklardin sheklengen bolegi proteolizlenedi.Bunda al`buminler,globulinler 
tarkaladi.Erigen beloklardin xareketi jokarilaydi.Bul stadiyadagi fermentlerdin gilrolizi taza 
fermentativ beloklardin sintezi ushin kerekli aminokislatalardi payda etedi.2-stadiyada zapas 
organlardagi beloklardin aminokislotalarga shekem tarkalip, osiushi zarodishka shekem jetkerilip 
beriliui koriledi.Bul stadiya 5-10 kun dauam etedi.3-stadiyada  zapas organlardagi strukturalik 
xam fermentativlik beloklardin tolik degradatsiyalanip as siniriu protsessine jetkeriliui koriledi. 
   Eki ulesli osimliklerde beloklardin jumsaliui kletka ishinde boladi.Bul osimliklerde aleyron 
daneshelerindegi ph darejesi kalay saklanatuginligi belgisiz.Degen menen kishkillaniu Shavel` 
kislatasi arkali boladi degen boljaudi aytiuga boladi.Belok zapasi tabilgan aleyron danesheleri 
keleshekte vakuolga aylanadi.Endospermanin ashiui tuximnin kogeriuinde en axmiietli etap 
esaplanilip,ol as siniriudi xam zatlardin tasiliuin tartipke saladi. 
    Askabaklar  xam  sobiklilar  tukimlasi  osimliklerinde beloklardin tarkaliui epidermiske jakin 
aleyron daneshelerden baslanadi.Danli osimliklerde belok danesheler daslep kalkan kasinan 
keyin, aleyron katlaminan tarkaladi. 
Zapas uglevodlardin mobilizatsiyasi. 
     Uglevodlar tukimdagi aziklik zatlardin axmiietli gruppasi esaplanadi.Bir kansha osimliklerdin 
tukimlari onsha kop bolmagan kant zapasina iye bolatuginligi aniklangan(tur ozgesheligine 
karay olar staxioza, mal`toza, galaktoza, riboza, fruktoza, glyukozalar esaplanadi). Ol kantlardin 
bir bolegi beloklar menen baylanisip glikoproteyn komplekesin payda etedi.Birak tukimdagi 
tiykargi polisaxrid kompleksi kraxmal turinde boladi.Masakli eginler daniningn massasinin 50-
76%tin kraxmal kuraydi.Sobiklilarding dani 50-60%ke shekem kraxmalga iye.Kraxmal dannin 
pisiu dauirinde plastidka toplanadi.Zapas uglevodlarga kant penen kraxmaldan baska kletka 
diyualina kiretugin polisaxaridlerde katnasadi.Bular gemitsellyulozalar. 
      Tukim one baslaganda erkin kant tezden jok boladi.Tsitoplazma menen jakin tiyisip turgan 
kraxmal danesheleri tarkaliudi baslaydi.Kogeriudin daslepki stadiyalarinda kraxmaldin bir bolegi  
fosforilaza tasirinde tarkaladi.Keiin fosforilaza tasiri paseyip,amilazanin tasiri 

---

kusheyedi.Kraxmaldin glyukozaga shekem tarkaliuinda bir neshe fermentler katnasadi.Olardin 
en axmiietlisi α xam β amilaza, α -glyukoza xam dekstrinaza.Kraxmaldin siniriliui kletka sirtinda 
xam kletka ishinde boladi.Kletka ishinde kraxmaldin siniriliui eki ulesli osimliklerde 
bolip,tukimnin bortiuinin daslepki saatlarinan baslanadi.Burshakta kraxmaldin tukim ulesindegi 
mugdari kogeriuinin 4-5 kuninen baslap tomenleydi.Bir ulesli osimliklerde endospermanin 
kalkanlarga tiiip turgan jerlerindegi kraxmal daneshelerinin kiyraui tukimnin bortiuinen 20 saat 
keyin koriledi.Aleyron katlamlardagi kletkalardin - α amilazani shigariui 3-4 kunnen keyin 
baslanadi.Usi uakitka shekem endosperma kraxmalinin biraz bolegi siniriledi xam kletka 
kabiginin destuktsiyasi koriledi. 
Maylardin ozlestiriliui. 
    
Gulli osimliklerdin 75% tukimnin onip shigiuinda kerek bolatugin zapas maydi 
toplaydi.Maylar sferasomada jaylaskan.Sferasomada lipazanin kishkil aktivligi 
aniklangan.Sferasomanin tiykargi xizmeti maylardi toplau xam siniriu bolip esaplanadi.Masakli 
eginlerde bul protsess tukimnin bortiuinen baslanip 3-4-kunleri en jokari shegine jetedi.Mayli 
osimliklerde zapas maylardin  tarkaliui baska osimliklerdegidey 3 etaptan turadi. Birinshi etapta 
lipaza fermenti tasirinde maylar glitseringe xam may  kislatalarina tarkaladi,2-etabinda maylar 
okisleniu barisinda atsetil SO-Aga shekem tarkaladi,3-etabinda baska birikpelerge aylanadi 
yamasa keyingi okisleniuge ushiraydi.Maydin siniriliuinde kishkil lipaza tiykargi rol`di 
atkaradi.Ol barlik glitserinlerdi tarkatadi.Ol pisip kiyatirgan tukimda toplanadi.Kogerip 
kiyatirgan tukimda kaytadan endoplazmalik retikulumda sintezlenedi.Keyin sferasoma 
kletkalarina tasiladi.Tukimnin kogergen uakitlarinda sferasoma menen glioksisomanin arasinda 
tigiz baylanis boladi.Siltili lipaza tasirinde monoglitserinlerdin xam may kislatasinin β -okisinin 
bunnan keyingi tarkaliulari boladi.Onda glioksilat tsikli reaktsiyalari jurip atsetil SO-A yantar` 
xam shavel` uksus kislatasina aylanadi.Mayding tarkaliuinin bir produkti-glitserin 
frsfodioksiatsetonga shekem kalpine keledi,keyin glyukoneogenaza joli menen kanka aylanadi. 
Juumak
 
        Saprofit  osimlikler,parazit  xam  shibin-shirkey  jeushi  osimlikler  geterotrof  aziklaniui 
mumkin.Shibin-shirkey jeushi osimliklerde as siniriu bezleri,kislota (kumirska 
kislatasin)gidrolaza( proteaza) ajratip kleta sirtindagi as siniriudi tamiileydi.Endospermada zapas 
zatlardin jumsaliui da usilay otedi.Danli osimlikler kalkannan xam aleyron kletkalarinan 
endospermaga organikalik kisolatalar xam kishkil gidrolazalardi shigaradi.Keyin tayar bolgan 
produktalar kalkan arkali soriladi 
 
Zatlardin osimlik denesi boyinsha tasiliui
 
 
JOBA: 
1.Zatlardin ksilema boyinsha tasiliui. 
2.Zatlardin floema boyinsha tasiliui. 
 
TAYaNISh TUSINIKLER: 
Kletkalar arasinda tasiliu.Organlar arasindi tasiliu.Tamirlardin tasiliuga katnasi.Transpiratsiyanin 
zatlardin tasiliuina tasiri.Elek tarizli tutiksheler,joldas kletkalar. 
Baklau soraulari: 
1.Tamirdan japiraklarga karay suu xam onda erigen ionlardin kozgalisi kanday tasiliuga kiredi? 
2.Japiraklara assimilyantlardin tasiliui kay tamanga juredi? 
3.Elek tarizli tutikshelerdin tasiri kanday? 
Paydalanilgan adebiyatlar: 
1.
Kursanov A.L."Transport assimlyantov v rasteniy" M.1976. 
2.Kursanov A.L."Endogennaya regulyatsiya transporta assimilyantov i donoro-aktseptornie 
otnosheniy u rasteniy"."Fiziologiya rasteniy". 
3.Lyuttge U., Xiginbatom N."Peredvijenie veshestv v rasteniyax" M.1984.   
 

---