Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

aziklanadi.Xloroplastlar,evglenalar xam baskada suu otlari atirapta erigen organikalik zatlarding 
kobeyip ketiuinen geterotrof aziklaniuga otedi.Bul jagdayda kantlarding kletkalarga otiui 
plazmolemmadagi proton xareketke keltiriushi kush arkali boladi  Jabik tukimli osimliklerde 
saprofit aziklanatuginlari siyrek ushirasadi.Bunday osimliklerde xlarofill bolmaydi,bolsada olar 
fotosintez ete almaydi. Ol osimlikler oz denesin kurau ushin osimlik yamasa xayuanlarding 
kaldiklarinan paydalanadi.Bugan misal retinde gidrofitumdi-Gidiophitum formicarum alsa 
boladi. 
  Jabik tukimli osimliklerding ayirimlari saprofit tirishilik kiladi.Olar organikalik zatlarga juda 
bay bolgan togay topiraklarinda ushirasadi. Olarga podel`nik (Monotropa) xam orxideya 
gnezdovka (Neotita nidus avis).Bul eki osimlikte ak rengde boladi.Orxideyada azgana xlorofill a 
boladida xlorofill v ushiraspaydi. 
   1881-jili  F.M.Kamenskiy  mikorizani  ashti. Ol podel`nik osimligining tamiri zamarrik 
sabakshalari menen korshalganin kordi. Eki organizm arasinda birgelesip-simbioz jasau jagdayin 
kordi. Bul osimlikting tamirina zamarrik gifleri juda terenge jaylaspagan. Buni ektotrof mikoriza 
dep ataydi. Bunday mikoriza kopshilik agash osimliklerinde ushirasadi. 
  Orxideya  osimliginde  endotraf  mikoriza  ushirasadi. Onda tamir shakalari saklanadi.Endotrof 
mikorizada zamarrik gifleri tamir parenxima kletkalarining aralarina jaylasadi.Ektotrof 
mikorizada tamir shakalri zamarrik mitselliylerinen duzilgen kabik penen korshalgan boladi.  
   Jokari osimlikler zamarriklardi glyukoza xam ayirim tamir sistemasining metabolitleri menen 
taminlep otiradi. Zamarrik bolsa osimliklerdi vitaminler menen xam osiriu zatlari 
(geteroauksinler)menen tamynleydi. Glyukozaga iye bolgan zamarrik kuramali fosfor 
birikpelerin ozlestiriu ukibina iye. Soning menen birge organikalik substrati tarkatip otiradi. 
  Ayirim jokari osimlikler parazit xam yarim parzit tirishilik etedi. 
Siyirkuyriklilar tukimlasining kopshilik osimlikleri yarim parazit turinde jasaydi. Olardan  
pogremokti,ochankani korsetiuge boladi.Bul osimliklerding tamirlari baska osimliklerding 
tamirinan sorip Tirishilik kiladai. Ayirimlari jasil rengde bolsa, ayirimlari az xlorofilge iye 
boladi. Siyirkuyriklarding yarim parazit xalda Tirishilik keshiriuin uyrengen ilimpaz 
S.P.Kostichev, olardang parazit Tirishilik keshiriuine tamir sistemasining juda xalsiz 
rauajlanganligi sebep bolgan degen. 
  Yarim  parazitlerding  ayirimlari xlorofilge iye bolmasa ,ayirimlari jasil rengde boladi. Mis. 
agash denelerinde,shakalarinda parazitlik etiushi Omela(viscum alba ) jasil rengge iye 
boladi.Sondayak tolik turde parazitlik etiushi kauingul (shumgiyani) atap otse boladi .Olar 
aygabagarga,kauin,garbaz xatteki jabayi osimliklerdingde tamirinda parazitlik etedi..Kauingulde 
xlorofill bolmaydi. 
  Auil-xojalik eginlerge ziyan keltiriushilerding eng axmiyetlisi sarishop ( Cuscuta). Ol sabakka 
uksagan,japiragi reduktsiyalangan,oralip osetugin pakalga iye.Olxojeyin denesinen kosimsha 
tamir-gaustoriyalari arkali sudi.onda ergen  organikalik xam mineral  zatlardi alip jasaydi. 
  Parazit osimliklerge tropikalik lianlarding tamirinda jasaytugin rafleziyada kiredi. Raffleziya 
ozining tirishiligin jer astinda xojeyin denesinde otkeredi. Tek gana oning guli jer ustinde 
korinedi. Raffleziya xojeyin denesinen saxarzani, glutamin xam asparagin kislotalarin olarding 
amidlerin alatuginligin radioaktiv belgi arkali aniklagan. 
Shibin – shirkey jeushi osimliklerding aziklaniui 
  
Xazirgi uakta jabik tukimli osimliklerden 400den aslami mayda shibin-shirkey aulap 
ozine kosimsha azik retinde jumsaytugini anik boldi. Olarding kopshiligi azotka jarli 
batpaklarda.suularda osedi.Ayirimlari epifitler. 
  Shibin-shirkey jeushi osimliklerding japiraklari  arnauli uslaushi xizimetine beyimlesken.Olar 
fotosintez xizimetin atkariu menen birge oljani uslaugada beyimlesken. Oljani uslau usilina 
baylanisli olar eki ulken toparga bolinedi.  Oljani passiv turde uslau: olar ozinen jabiskak 
zatlardi-polisaxaridlerdi shigarip (biblis,rozolist) xam arnauli guze,tutikshe turinde 
(sarantseya,geliamfora,darlingtoniya) arnauli uslaushi maslamalardi payda etip uslaydi.  Shibin-
shirkeylerdi aktiv uslaytuginlari:jabaskak shilimshik shigaratugin (jiryanka, rosyanka), kakpanga 
uksas uslaytugin japirakli (al`drovanda, venerin shibin uslaushi) yamasa arnauli kobikler 

---

(puzirchatka) turinde boladi. Barlik turdegi uslaushi beyimlesiuler shibin-shirkeylerdi mazali 
polisaxarid shilimshik zatlarga kiziktiriuga tiykarlangan. 
   Kakpanga  tusken  oljaning  aziklik retinde singiriliui kopgana bezlerding suyikligi tasirinde 
boladi. Birkansha shibin-shirkey jeushi osimlikler ozining oljasin alkaloidlar tasirinde oltiredi. 
Bezler kislotali ortalikta kislotali ortalikta aktiv bolatugin kopgana gidralazlardi islep shigaradi. 
Masalen jiryanka shilimshiginda kishkil amilaza islenedi.Muxolovka osimligining bezining 
suyikligining proteolitikalik aktivligi uyrenilgen. Ondagi proteazding kopshilik bolegi teol 
proteazga kiredi. Proteazdan baska bez shiresinde kishkil fosfotaza xam esteraza,ayirim shibin-
shirkey jeushi osimliklerde ribonukleaza,lipaza xam  peroksidaza tabilgan.Sekret islep 
shigariushi kletkalar jaksi rauajlangan ERge xam Gol`ji apparatina iye boladi. 
   Tarkaliu produktlarining soriliui tez bolatuginligi metilen kogining muxolovka osimligining 
bez kletkalarining tsitoplazmasina 5 minutting ishinde otip alganliginan belgili boldi. Shibin-
shirkey jeushi osimliklerding aukatti singiriui xayuanatlarding askazanina uksas ekenligi 
aniklandi.Xayuanatlarding as kazaninda HCL payda bolsa shibin-shirkey jeushi osimliklerde 
kumirska kislotasi payda boldi.Bunday uksaslikti birinshi marte 1875 jili Ch.Darvin ozining 
«shibin-shirkey jeushi osimlikler» degen kitabinda keltirip otken. 
      Shibin-shirkey  jeuding  axmiyeti.
  Kopshilik shibin-shirkey jeushi osimlikler mineral 
zatlarga jarli topiraklarda osedi.Olarding tamir sistemasi xalsiz rauajlangan.Bul osimliklerde 
baska batpakta osken oaimliklerdegidey tamirinda mikoriza bolmaydi,sogan baylanisli mineral 
elementlerdi shibin-shirkeylerden ozlestiriu ayriksha axmiyetke iye boladi. Osimlik oljasining 
denesinen azot,fosfor,kaliy,kukirtti aladi. Eger rosyankani Gosh penen aziklandirsa ush aydan 
keyin kontrol` osimlikke karaganda oning osiui xam rauajlaniui anagurlim artip ketetuginin  
Darvin korsetkenedi.Puzirchatka osimligi tek xayuanlardan(shibin-shirkeylerden) aziklangannan 
keyin gana gulleudi baslaydi. 
3.Ozining organikalik zatlarinan geterotrof turde aziklaniu 
Osimlik organizmi uliuuma alganda avtotrof,birak fotosintez protsessinde payda bolgan uglerod 
birikpeleri japiraktan osimlikting baska boleklerine otip, olardan osimlik aziklanadi.Osimlik 
organizmi beloktan uglevodtan maydan paydalaniu uakitta,ol zatlar aldin ala gidrolizlenip,keyin 
ozlestiriu formasina otedi. 
Endospermada as singiriu protsesi. 
    Osimliklerde as singiriu protsessin uyreniu ushin organikalik aziklik zatlar toplangan; kogerip 
kiyatirgan tukim ayriksha kolayli esaplaniladi.Jetilgen dande urik endosperma menen tiyisip 
baylanista bolmaydi.Zapas organikalik zatlardi jumsauga mobilizatsiyalauda tukim  uleslerindegi 
kalkan ayriksha axmiyetke iye. Bunda kalkanning roli xayuanatlardagi askazanning roli menen 
birdey.Shininda da kalkannin epitelial kabiklarindagi N
+
- pompasi organikalik kislatalardi 
endospermaga shigaradi.Natiijede shala jansar endosperma kletkalarda kishkil gidrolazalar 
aktivlesedi,daslebinde  α-amilaza xam kraxmal mal`toza xam glyukozaga  shekem 
tarkaladi.Kalkannin epitelial kletkalarinin kislotali shirelerdi bolip shigargannan keyin 
endosperma kishkil gidrolazalrdi: α-xam-β amilaza,tsellyuloza,proteaza, xarturli 
glyukoza,fosfotoza, RNKaza xam baskalardi shigaradi.Kalkanin bul xareketinen 3-4 kunnen 
keiin as siniriu jumisina endospermadagi tiri kletkalar kabati bolgan aleyron iske kosilai.Aleyron 
kletkalarida endospermaga organikalik kletkalar xam kishkil gidrolazalar shigaradi. Aleyron 
kabat penen kalkannin birgeliktegi iskerligi natiijesinde endospermadagi auisik zatlardin eriui 
tamiinlenedi.Kalkan soriushi organ xizmetinde atkaradi.Epitelial kalkan kletkalarinin 
plazmolemmalari arkali kant,aminokislata organikalik emes kation xam anionlar endospermadan 
kalkan kletkalarining tsitoplazmasina karay otedi.Keyinshelik olar otkiziushi naylar arkali 
osiushi zarodishka jetkeriledi. Bul protsessler membrananin N
+
 pompasina 
baylanisli.Organikalik zatlardin kalkanin epitelial plazmolemmalari arkali otiui vodorod yoni N
+
 
arkali simport turinde boladi(simport-sol tarepke). 
    Endospermadagi zapas aziklik zatlardin mobilizatsiyalaniui barkulla gormonlardin baklauinda 
boladi.Kalkannin shire bolip shigariu aktivligi tstiokinin xam auksin katnasinda,al aleyron 

---