Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

         │ 
                  │ 
         SN
2
                                                              COOH      
         │ 
         SN
2 
                         
alanin 
  
 │ 
         SOON       
 
Glutamttin amin gruppasi kollanilgan transaminleniu osimliklerde ken tarkalgan. Ol 
kopgana aminokislotalardin sintezleniuin taminleydi. Transaminleniu protsessinde NH
2
 (amin) 
gruppasinin axmiyetli aktseptori xam olarga saykes aminokislotalar tomende keltirilgen. 
 
NH
2
-gruppasi aktseptorlari                             Aminokislotalar 
σ-ketoglutar                                                         Glutamin 
Atkulak uksus                                                       Asparagin  
Glioksil                                                               Glitsin 
Pirovinograd (pirojuzim)                                Alanin 
Gidrooksipirovinograd                                     Serin 
(gidrooksipirojuzim)                                         
Fenilpirojuzim                                                 Fenilalanin 
 
Osimliklerdi azottin ammoniyli tiykari menen xadden ziyat taminlesek onin tiykarlarinda 
kop mugdarda amidler-asparagin xam glutamin toplanadi. Bunday korinis birinshi ret E.Shul`tse, 
D.N. Pryanishnikov, A. Chibnella jumislarinda aniklandi.  
Osimlik kletkalari ozinin kuraminda azot bolgan ush turli zatka iye boladi. Neorganikalik 
azot, tomen molekulalik xam jokari molekulalik azot formalari belgili ten salmaklikti saklap 
turadi. 
 
 
→ NO
3
-                   
→
     
        Aminokislotalar       →                             
                          ←            amidler                      ←                                
→ NH
4
+
                           Azot tiykarlari                                                  
 
                                               
   
 
Neorganikalik                     Tomen molekulalik             Jokari molekulalik     
       azot                                      organikalik azot                 organikalik azot 
 
Azot penen osimlikti kop aziklandirsaq onda barlik azotka iye bolgan fraktsiyalardin 
kobeyiuine alip keledi. 
Jasil osimliklerde belokli azot tiykargi azotka iye bolgan fraktsiya 80-95%, nuklein kislota 
azotlari 10%-aminokislota xam amidler-5% kuraydi. 
Fosfor.
Osimliklerde ushirasatugin fosfor birikpeleri azotka uksap osimliktin aziklaniuinda en 
axmiyetli elementlerden esaplanadi. Ol osimlik tarepinen RO
4
3—
kabillanadi. Osimlik 
tokimalarinda fosfordin mugdari kurgak massanin 0,2-1,3% kuraydi.
 
Topiraktin surim kabatinda fosfor zapasi gektarina 2,3-4.4 t kuraydi. Fosfor birikpelerinin 
kopshilik bolegi topirakta az eriydi. Bul jagday fosfordin kop juuilip ketiiune jol koymagan 
menen osimliktin kabillauin kiyinlastiradi. Kal`tsiydin xam magniydin ush almasilgan fosfor 
duzlari, Alyuminiy xam temirdin (AlPO
4
, FePO
4
) oksid duzlari kislotali topirakta az erip osimlik 
tarepinen az kabillanadi.Kal`tsiy xam magniydin eki xam bir almasilgan duzlari asirese duzlardin 
bir valentli kationlari xam suuda jaksi eriytugin ortofosfor kislotalari osimliklerdin topiraktan 
fosfor menen taminleniudin tiykargi istochnigi esaplanadi. Topirak eritindilerinde fosfordin 
mugdari kop emes 0,1-1 mg l. kuraydi.  
Белоклар 
Нуклеин 
кислоталары 

---

 Fosfor organikalik kaldiklar xam gumus topiraktagi mikroorganizmler tarepinen 
minerallasadi. Olardin kopshilik bolegi az eriytugin duzlarga aylanadi. Olardan osimlik ozlerine 
fosfordi kabillap, olardi xareketshen xalina keltiredi. Bul protsess tamirlardan shigatugin 
organikalik kislotalar jardeminde boladi. 
NRO
4
3-
→NRO
4
2-
→NRO
4
-
 
Birkansha auilxojalik eginleri (grechixa, gorox, lyupin) kiyinlik penen ozlestiriletugin 
fosfatlardi ansat ozlestiriu ukibina iye. Olardin bul kasiyeti jasi artkan sayin kusheyip otiradi. 
Fosfordin zat almasiuinda katnasi.
Osimlik tokimalarinda fosfor organikalik formada xam 
ortofosofr kislotasi xam onin duzlari turinde ushirasadi. Ol belok (fosfoprotein) nuklein 
kislotalari, fosfolipid, kanttin fosforli efiri, nukleotidler. Energiya tiykarlari bolgan ATR, NAD
+
, 
vitaminler xam baskada birikpeler turinde katnasadi. 
Fosfor kletkanin energetik tiykari retinde ayriksha axmiyetke iye. Ol jokari energetikalik 
fosfordin efir baylanislari (S-O≈R) yamasa pirofosfat baylanislar turinde nukleoziddi (eki), 
nukleozidtri (ush) xam polifosfatlarda tiri kletkanin energiyasi turinde auisik xalinda saklanadi. 
Fosfatlar diefir turinde nuklein kislotalari xam fosfolipidlerdin kuram bolegine kiredi. 
Nuklein kislotalarinda fosfor nukleozidler arasinda kopirsheler payda etip ulken-uzin shinjir 
payda etedi. Fosfat fosfolipidlerdin gidrofilligin arttiradi. Sogan baylanisli membrana 
molekulalarinda fosfolipidler polyarlilik kasiyetin saklaydi yagniy fosfat tarepi sirtka karap 
jaylaskan boladi. 
Fosfordin baska axmiyetli tarepi sonda onin proteinkinaz fermenti tasirinde kletka 
beloklarinin fosforlaniuinda katnasi esaplanadi. Beloklardin fosforlaniui RNK sintezin xam 
belok sintezin, kletkanin boliniui xam diferentsirovkasin tartipke salip turadi. 
Osimliklerde fosfordin tiykargi zapas formasi fitin bolip esaplanadi (inozit fosfor 
kislotasinin kal`tsiy-magniy duzlari). 
Kop mugdarda fitin tuximlarda toplanadi. (0,5-2,0% kurgak massasina). Osimlikte fosfor 
jetispese japirak reni konir renge donedi. Japiraklar maydalanadi. Osimliktin osiui toktaydi. 
Zuraattin pisiui astelesedi. Kartofel`ge fosfor jetispese zanleniu keseline ushiraydi. Fosfor 
jetispegende kislorodtin jutuliu tezligi tomenleydi, fosfor organikalik birikpelerdin xam 
polisaxaridlerdin idirau protsessi aktivlesedi. Beloklardin xam erkin nukleotidlerdin sintezi 
toktaydi. 
Fosfordin jetispeuine osimliklerdin sezgirligi, osiu xam rauajlaniudin baslangish 
etaplarinda koriledi. 
Osimlikte kukirt
.Kukirt tiykargi aziklik elemntlerinin biri. Ol osimlikke sul`fat retinde 
kabillanadi. Onin mugdari kurgak massanin 0,2-1,0% in kuraydi. Kukirtte talapshan osimlikler 
sobiklilar tuximlasi uakillerinde ushirasadi (jonishka, jabayi jonishka). Sonday-ak atanak 
gullilerden gorchitsa mayin beriushi osimliklerde kukirtti kop talap etedi, sebebi ol maylarda 
kukirt kop boladi. 
 
Biosferada kukirttin aylanisi. Onin osimlik kabillay alganday formalari
. 
Kukirt xar kanday biogen elemntlerge uksap zatlardin biologiyalik aylanisina katnasadi. Avtotrof 
osimlikler kukirtti SO
4
2
 (jokari okisi) turinde kabillap oni SH (sul`gidril) organikalik zat turine 
shekem kalpine keltiredi. Organikalik kukirt osimlik xam xayuan kaldiklari retinde topirakka, 
suuga tusip saprofit mikroorganizmler jardeminde N
2
S (kukirtli vodorod) shekem minerallasadi. 
Onin bir bolegi FeS (kukirtli temirge) aylanadi da kalgani atomosferaga  atmosferaga aralasadi. 
Rensiz kukirt  bakteriyalari kislorod katnasinda kizgish xam jasil bakteriyalar kislorodsiz 
jagdayda kukirtli vodorodti okislep erkin kukirtke xam sul`fatka shekem kalpine keltiredi. 
N
2
S→S→SO
3
2-
→SO
4
2-
 
Kerisinshe sul`fatti kalpine keltiriushi xemosintetik bakteriyalar anayrobioz jagdayda 
sul`fatti kislorod istochnigi (tiykari)  retinde kollanadi. 4N
2
+SO
4
2-
→S
2-
+4H
2
O (sul`fat dem aliu).  
H
2
S tin mikrobiologiyalik okisleniui topiraktin  kishkillaniui menen birge baradi. Sul`fat 
topirakta turaksiz (labil`) bolganliktan azlap juuilip otiradi. 

---