Microsoft Word Biologya ha`m awil xojalig`i tiykarlari doc

shekem azot fiksatsiyalaydi. Sobikli osimliklerden jonishka jilina 500-600 kg ga azot 
fiksatsiyalaydi. 
Osimliktin mayda tamirina kirip algan bakteriya tamirdin kabigina jetip, ol jerde 
rauajlanip tamirda tuynek payda etedi. Bul uakitta nitrogenaz ferment sistemasi sintezlenedi. 
Auil xojaliginda sobikli eginlerdin tuximlari egisten aldin «Nitrogin» preparati menen isleu 
beriledi. 
Azot fiksatsiyanin molekulalik mexanizmi kanday
? Azot molekulasi N
2
 (N≡N) juda bekkem 
xam ximiyalik jaktan inert. Ondagi ush kovalent baylanisinin energiyasi 940 kDj\mol`ga ten.  
Ammiakti sintezleude azottagi ush kovalent baylanislardi uziu ushin katalizatorlardi 
isletiu menen birge jokari temperatura xam basim kerek boladi. Azottin biologiyalik fiksatsiyasi 
mikroorganizmler tarepinen kadimgi temperatura xam basim   kerek boladi. Azottin biologiyalik 
fiksatsiyasi mikroorganizmler tarepinen kadimgi temperatura xam basim jaxdayinda otedi. Bunin 
tiykargi sebebi nitrogenaza fermentinin effektivliginen dep karauga boladi. 
1960-61 jillari Clostridium pasterianum nin kletkasiz ekstraktina pirovinograd kislotasin 
koskanda onin azot fiksatsiyalauda ayriksha roli aykin boladi. SO
2
 xam N
2
 tin shigiui kobeyedi. 
Ogan molekulalik  azotti daslepki produkt esabinda koskanda birlemshi produkt esabinda 
ammiak payda boldi. Azot fiksatsiya mexanizmin aniklauda ferrodoksinnin ashiliui ulken 
axmiyetke iye boldi.
«Nitrattin reduktsiyasi» 
Osimlikke kabillangan ammoniy azoti xam 
nitrat ionlari. Kletkalarda ammiakka shekem kalpine keledi. Osimlikte nitrat reduktsiyasi eki 
etapta otedi. 
1. Nitrattin nitritke shekem kalpine keliui nitrat redutaza fermentinin katalizi jardeminde 
boladi. 
(NO
3
-
 →NO
2
-
) 
2. Nitrittin ammiakka shekem kalpine keliui nitritreduktaza fermenti jardeminde boladi 
(NO
2
-
→NH
4
+
) bul tomendegishe korsetiledi  
NO
3
-
____2e____NO
2
____6e____NH
4
+
 
nitratreduktaza       nitritreduktaza 
Osimliklerde nitrattin kalpine keliui japiraklarda xam tamirda boliui mumkin. Usi 
belgisine baylanisli osimlikler ush tiykargi gruppaga ajraladi. 
1. Nitratlardi tolik tamirinda kalpine keltirip azotti organikalik formada japiraklarga 
tasiushi osimlikler. Bul gruppaga kopshilik agash osimlikleri kiredi. Sonin menen birge chernika 
klyukva xam rododendron turlerinde misal bola aladi. 
2. Tamiri nitratreduktaza aktivligine iye bolmagin, nitratti japiraklarinda assimilyatsiya 
kiliu kasiyetine iye osimlikler. Bularga misal retinde durknshinik-oshagan Xarithrum turleri. 
Bugan paxta osimligi, soralar tuuisina kiriushi osimlikler (lablebi, sora) kiredi. 
3. Tamiri xam japiragi nitratreduktaza aktivligine iye osimlikler. Bul gruppaga kop 
osimlikler kirip, kobinshe shop tarizli osimlikler misal boladi. Galleliler, sobiklilar t.b. 
Japiraklarda jaktida nitratlardin assimilyatsiyasi fotosintez protsessine tigiz baylaniskan. 
Fotosintez redaktsiyasi ATR istochnigi retinde nitrat xam nitrit reduktazani sintezleuge 
xam akiri produkt ammiakti baylanistiriuga jusaladi. 
Ammiaktin assimiliyatsiyalaniu jollari. 
 Sirttan kelgen nitratlardin kalpine keliui natijesinde payda bolgan yamasa molekulyar azottin 
fiksatsiyalaniui natijesinde payda bolgan ammiak xar turli aminokislota xam amid payda boliu 
menen ozlestiriledi. Ammiak kop gana birikpelerdin amidleniu xam aminleniu joli menen 
assimlyatsiyalanadi. Birak en tiykargi rol` glutamin kislotasi xam onin amidi-glutaminnin 
biosintez reaktsiyasina tiyisli boladi. 
Osimliklerde ammoniydin assimilyatsiya boliu usilinin biri δ-ketoglutar kislotasinin 
kalpine keliuaminleniui. Bul protsess glutamatdegidrogeneza (GDG) fermenti tasirinde 
katalizlenip glutamin kislotasi payda boladi. 
Α-ketoglutarat+NH
3
+NAD(P)H+H
+
←→ α-glutamat + NAD (P)
+
+H
2
O 

---

Birinshi etapta reaktsiya substratlari aminokislota payda etip birigedi. Keyin NAD (R)N tin 
katnasinda glutamat kislotasina kalpine keledi.  
Glutamatdegidrogenaza barlik jokari darejeli osimliklerde tabilgan. Ol japiraklarda, 
tamirlarda boladi. Bul fermenttin aktivligi adette tamirlarda jokari boladi. bul ferment 
mitoxondriyada kop jaylaskan. Mitoxondriyadagi GDG nin aminleushi xam dezaminleushi 
aktivligi NAD
+
 (okislengen nikotinamidadenin dinukleotid) NADN (okislengen 
nikotinamidadenin dinukleotid kalpine keltirgen) katnasina xam RN tin darejesine kushli turde 
baylanisli boladi. Aminleniu ushin RN tin birligi dezaminleniuge karaganda 1-1,5 birlikke tomen 
boladi.  
R.Li xam B.Miflinnin (1974) izertleuleri natiyjesinde glutaminsintetaza (GS) xam 
glutamatsintetaza (GTS) fermentleri sintezleushi ammoniydin daslepki assimilyatsiyasinin 
tiykargi jolin korsetiushi eki reaktsiya anik boldi. 
Ferment osimliktin xamme organlarinda aniklangan. Japirakta bul xloroplastlarda 
jaylaskan. Jokari darejeli osimliklerde GS tsitozolda ushirasadi. Onin mitoxondriyada jaylasiui 
joninde anik magliumat jok. 
Glutamat sintetaza (GTS) jokari osimliklerdin japiraginda xam tamirinda ushirasadi. 
Tamirda bul ferment  NADRN ka garezli, japiraklarda (GTS ga) elektron donorlari 
retinde ferrodoksin xizmet etedi. Osimliklerdin jasil boleginde glutamat sintetaza xloroplastlarda 
jaylasadi. 
Glutaminsintetaza xam glutamatsintetaza sistemalari arkali katlizleniushi ammiaktin 
assimilyatsiya jollari NH
3
 ammiakti baylanistiriushi tiykargi jollardan esaplaniladi. Bul 
protsessler nitratlardin reduktsiyasi natiyjesinde xloroplastlarda juredi. GDG ammoniy aziklaniu 
jagdayinda karangida aktivirek, GS-GTS bolsa nitratlar menen aziklanganda jaktiga aktivirek. 
Osimliklerde aminokilotalar xam amidler.
Ammiakti daslepki baylanistiriuda σ-
ketoglutar kislotasinan baska osimliklerde ammiak aktseptori retinde organikalik 
ketoal`degidokislotalar xizmet kiladi. Olar arnauli fermentler jardeminde ammiak penen 
baylanisip birlemshi aminokislotalardi payda etedi. Olar kayta aminleniu reaktsiyalarinda 
amingruppalarinin aktseptori retinde xizmet etedi. bul organikalik kislotalarga Shavel` (atkulak) 
uksus kislotasi, pirovinograd kislotasi, gidrooksipirovinograd kislotasi, glioksil kislotasi xam 
baskalar kiredi. Kayta tikleniu, aminleniu protsessinde olardan asparagin kislotasi, alanin, serin, 
glitserin alinadi. Transaminleniu protsessinde glutamattin amin gruppasi baska ketokislotaga 
otiui mumkin. Bul protsess oris bioximikleri A.E. Braunshteyn xam M.G. Kritsman tarepinen 
1937 jili ashildi. Bul reaktsiyani katalizleushi enzimler aminotransferaz dep ataladi. Tomende 
misal retinde glutamttin NH
2
-gruppasinin alanin payda boliui menen pirovinograd kislotasina 
tasiliuin karap otemiz.
 
 
               SOON                                                   SN 
 
│ 
  │ 
            H
2
N  ― CH                                                          C=O 
               │ 
  │ 
              CH
2
                                                         COOH 
              │ 
              CH
2 
                                                                   
Pirovinograd kislotasi 
 
             │ 
                  
 COOH  
              Glutamin kislotasi 
            
 
         SOON                                                     SN 
 
│ 
         S=O                                                             NS-NH
4
    

---