Microsoft Word Calal Abdullayev ?s?rl?ri doc

 

330

Nağılda deyilir ki, Mərd düzdə qalanda canavar və tülkünün xəlvəti 

söhbətini eşidir. Bu söhbətdən bir necə sirr öyrənir. Bu sayədə böyük 

dövlətə, zirvəyə çatır. Lakin Nizami heyvanların söhbətini vermir. O belə 

hesab edir ki, qoy Şərin cəzası insan əli ilə, Xeyirin əli ilə verilsin. 

Mir Cəlalın elmi-nəzəri irsi içərisində ədəbi əlaqələr, başqa xalq-

ların ədəbiyyatın haqqında, onların bəzilərinin bizim ədəbiyyatımızla 

əlaqə təmaslarına aid də xeyli material vardır. 

Monoqrafiya müəllifinin «Mir Cəlal rus

 

ədəbiyyatı haqqında» ba-

şlığı altında verdiyi hissədə  məhz bu məsələdən danışılır. Burada, 

xüsusilə Zaqafqaziya xalqlarının həyatından onların ayrı-ayrı  əsər-

lərində öz təcəssümünü tapan xalqlar dostluğu mövzusunun işlənməsi 

tarixindən, konkret əsərlərdə bu ideyanın bədii  şəkildə  əks etdiril-

məsindən konkret materiallar əsasında müəyyən müqayisələr və təh-

lillər aparılır.C.Məmmədquluzadə «Kamança», C.Cabbarlının «1905- 

ci ildə», N.Nərimanovun «Bahadır və Sona», Ş.Rustavelinin «Pələng 

dərisi geymiş pəhləvan» poeması− istər qədim, istərsə də çağdaş sa-

yılan bu qəbildən olan əsərlər barədə Mir Cəlalın yazdıqlarına əsas-

lanaraq məntiqi və ağlabatan fikir və mülahizələr yürüdülür. 

Tədqiqatdan görünür ki, Mir Cəlal rus

 

ədəbiyyatı haqqında, həmin 

ədəbiyyatın bizim yazıçıların müxtəlif əsərlərilə səsləşən məqamlar, 

tərcümə məsələləri barədə nə qədər yazmış, sözün həqiqi mənasında 

bu sahədə çox titanik işlər görmüşdür. Onun Puşkin, N.Qoqol, A.Çe-

xov, M.Qorki, L.Tolstoy, Karamzin haqqında − bu ədiblərin, az qala, 

hamısı haqqında Mir Cəlalın özəl, elmi sanbalı ilə seçilən çoxsaylı 

məqalələri vardır. Bunlardan biri - Qoqol haqqında yazdığı «Böyük 

realist» adlı  məqalə monoqrafiyada əsas tədqiq obyektlərindən biri 

kimi alınaraq əsaslı şəkildə təhlil olunmuşdur. 

Qoqolun «Şinel» hekayəsi ilə əlaqədar burada tədqiqatçı hamımız 

üçün olduqca maraqlı görünən  ədibin  şirin xatirəyə  bənzəyən qe-

ydlərini misal gətirir: 

«Hələ 15-16 yaşlarında məktəbli olduğum zaman həyat və məişətdən, 

həqiqi ictimai münasibətlərdən, canlı insanlardan danışan hekayələri 

maraqla oxuyurdum. Nədənsə, o zaman bu hekayələrin müəllifi ilə heç 

də maraqlanmazdım. «Şinel» hekayəsini məhz bu

 

illərdə (1924-1925), 

yazıçılıq ilə heç bir əlaqəm olmadığı, yazmağı heç fikrimə gətirmədiyim 

zamanlarda oxumuşam.Hekayənin qəhrəmanı ömrü boyu kağızları 

köçürməkdən nəinki təngə gələn, hətta bu işdən qəribə bir həzz duyan 

Akaki Akakiyeviç Başmaçkin indi də yadımdadır». 

---

 

331

Monoqrafiyada təkcə Mir Cəlalın təhlil etdiyi bu və ya digər bədii 

əsərlər haqqında deyil, eyni zamanda həmin  əsərlər barədə fikirlər 

söyləmiş Belinski kimi böyük tənqidçilərin çox orijinal deyimləri, 

araşdırmaları da nəzərdən kənarda qalmır, onlar da təhlilə cəlb edilir 

ki, bu da tədqiqatın ciddiliyinə, sanballığına dəlalət edən bir amil kimi 

qiymətləndirilməlidir. Məsələn, tədqiqatçı Belinskinin belə bir fikrini 

özü üçün əsas gətirərək rus ədəbiyyatının həqiqi qiymətini vermək 

istəyən Mir Cəlalın fikirlərini sitat halında gətirərək təhlilini davam 

etdirir. Belinski «Puşkinin  şeirdə etdiyi çevrilişi Qoqol nəsrdə 

etmişdir»−kəlamlarındakı obrazlı fikri Mir Cəlal bir qədər də inkişaf 

etdirərək çox müdrik bir şəkildə, daha böyük ümumiləşdirmə aparır. O 

qeyd edir ki, «bu hökmü yalnız rus ədəbiyyatı  çərçivəsində 

düşünməməliyik. Çünki Rusiyada realizm ədəbi məktəbini yüksək 

mərhələyə qaldıran Puşkin, Qoqol, Tolstoy və başqa yazıçılar keçən əsrdə 

ümumən dünya ədəbiyyatının parlaq, realist nümunələrini yaratmışlar». 

Onu da demək yerinə düşər ki, Mir Cəlal romantizmin metodunu da 

yetərincə qiymətləndirir, bu qəbildən olan əsərləri də təhlil obyektinə 

səmimi şəkildə cəlb etməsinə baxmayaraq, hər halda həyatın, varlığın 

realistik təsvirinə daha çox önəm verirdi. Tədqiqatçı da məhz ədibin bu 

meylinə əsas olaraq öz təhlillərində mərama hörmətlə yanaşır. 

Monoqrafiyada yazıçının «Azərbaycan yazıçıları Puşkin haq-

qında» məqaləsi də diqqətlə  təhlil süzgəcindən keçirilir. Xüsusilə, 

Mirzə Fətəli Axundovun «Şərq poeması»nın gözəl təhlilini verən Mir 

Cəlalın çox qiymətli fikirlərini təsdiq edən tədqiqatçı ədibin aşağıdakı 

mülahizələrini sübut gətirir: «Mirzə Fətəli Axundov doğrudan da,

 

yeni 

bir ədəbiyyat, yeni şeir, zehniyyat adından çıxış edir, dahi rus şairinə 

yalnız bu günün deyil, gələcək adından müraciət edirdi. Çünki Səbuhi 

Puşkin simasında və  sənətində yeni şeiri, yeni ədəbiyyatı görürdü». 

Mir Cəlalın çoxsaylı  məqalələrində rus-Azərbaycan  ədəbi  əlaqələri 

haqqında çoxlu fikir və mülahizələrin söylənildiyini göstərən təd-

qiqatçı, mümkün qədər faktların diliylə, elmi-nəzəri materialların 

verdiyi imkanlar hesabına danışmağı üstün tutaraq öz fikir və 

mülahizələrini konkret material və ədəbi faktlarla təsbit etməyə, onların 

illüstrasiyasını verməyə çalışır. Ona görə  də o, klassiklərdən və 

müasirlərdən gətirdiyi misallarla, örnəklərlə dediklərini əsaslandırmağa 

çalışır. Buna görə  də tez-tez Mirzə  Cəlil,  Ə.Haqverdiyev, A.Səhhət, 

S.Ə.Şirvani, S.Vurğun və başqalarının yaradıcılığına əsaslanır. 

Tədqiqatçı XX əsrdə xüsusilə sovet dönəmində Puşkin yaradı-

---

 

332

cılığının Azərbaycanda daha çox yayılması  və bu işdə xalq şairi 

S.Vurğunun rolunu yüksək qiymətləndirən Mir Cəlalın aşağıdakı 

əsərlərini misal göstərir: «S.Vurğun Puşkin  şeirinin məna-məzmun, 

şəkli xüsusiyyətlərini, Puşkin qitələrinin həm də ölçülərini, qafiyə 

növbələnməsini, üsulunu, cərgəsini tamamilə saxlamağa müvəffəq 

olmuşdur. Bu mürəkkəb, çətin işin yaxşı  cəhəti ondan ibarətdir ki, 

S.Vurğun bu şəkil müəyyənliyini gözlərkən heç də tərcümənin məzmun, 

məna cəhətinə güzəştə getməmişdir. Mən də Mir Cəlal müəllimin 

tələbələrindən biri kimi qətiyyətlə təsdiq edə bilərəm ki, o böyük rus ədibi 

L.Tolstoyu bənzərsiz dahi bir ədib, hətta bir qədər də ideallaşdıraraq 

peyğəmbər mənziləsində görürdü.Təsadüfi deyildir ki, onun iş otağında 

böyük yazıçının boya-boy, aydın, gözəl bir portreti divardan asılmışdı». 

Gülxani Pənahın ədibin «Dahi söz ustası» məqaləsini seçərək ona 

dərin təhlil verməsi hər cəhətdən məqbul sayılmalıdır. Çünki məhz bu 

məqalədə rus yazıçısının epoxal təfəkkürü, həyatı, insanları, ictimai 

quruluşu  şərtləndirən  əsas və başlıca amilləri düzgün qiymətləndir-

diyi, həyat hadisələrinə sədaqəti, xalqa aşkarlanması tamamilə

 

realist 

səpgidə «Anna Karenina» əsərinin qəhrəmanlarından biri, geniş 

kəndli kütlələrinin ideoloqu səviyyəsində duran Levinin timsalında 

mənalandırır.Tədqiqatçı öz əsərində ədibin həmin məqalələrindən ən 

önəmli sözləri haqlı olaraq misal göstərir. Tolstoyu dahi bir ədib kimi 

məşğul edən, müttəsil düşündürən cəhət xalq idi, ictimai quruluşda 

gördüyü ədalətsizlik və bərabərsizlik idi. O bunu öz əsərlərində dərin 

və ecazkar bədii qüvvət, müstəsna cəsarətlə təsvir və tənqid edirdi. Elə 

həmin məqaləsində Mir Cəlal Tolstoyun rus ədəbi mühitində tutduğu 

mövqe və onun yaradıcılığının müxtəlif tənqidçilər tərəfindən necə 

dəyər verildiyini də qeyd edərək müəyyən paralellər, müqayisələr 

aparmağı çox xoşlayırdı. Çünki yalnız bu aspektdə, bu üsulla əsl 

həqiqəti ortaya çıxarmaq mümkündür.  

Demək olar ki, monoqrafiya müəllifi Mir Cəlalın bu böyük rus 

yazıçısının dünyəvi,  əhatəli, qlobal yaradıcılığını, onun Azərbaycan 

oxucuları üçün doğma olan ən şah əsərləri ilə bərabər kiçik hekayə-

lərini də unutmadığını, zəngin ədəbi materiallar əsasında araşdırdığını 

təsdiq edir.O, ədibin  İsveçrə  həyatından bəhs edən kiçik bir he-

kayəsinə−«Lyutsern»ə necə alovlu və atəşin bir təhlil və izah, şərh 

verdiyini dönə-dönə qeyd edir. Bu balaca əsərdə sənətkar bir insanın 

acınacaqlı taleyi necə  də gözəl, bədii səpgidə canlandırılır və  hər 

cəhətdən ümumiləşdirilir: «...mehmanxananın qarşısında bir dilənçi 

---