Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
209 
sinde beyaz mermerden küçük havuz ve fıskiyeler olan bölüm
bulunmaktadır.  Bu  bölüm  açıktır  ve  yeni  yapılmış  güzel  bir
bahçeye  bakıyor.  Zengi  nehri  pencerenin  altından  akıyor.
Onun kıyılarında yüksek ağaçlar sıralanıyor ve birkaç tağdan
oluşan güzel taş köprünün sonu Ağrı dağına yaslanmış sahile
götürüyor."
252
Daha sonra Kotzebue Han Sarayı`nın karşısın‐
daki  Zengi  nehrinin  sağ  kıyısında  yapılmış  Han  bağındaki
yazlıktan bahsediyor. Onun yazdıklarına göre, Asya mimarisi
tarzında inşa edilen köşkün ortasında fıskiyeli mermer havuz
vardır.
253
 İşte,  daha  XIX.  yüzyılın  başlarında  İrevan  hanının
köşkünde modern anlamda müzikal çeşme mevcut olmuştur.
İrevan hanları boş zamanlarını bu köşkte geçirir, müzisyenle‐
ri  dinlermiş.  Güzelliğinden  dolayı  mükemmel  bir  sanat  eseri
olarak kabul edilen güllü‐çiçekli Han bağında yabancı misafir‐
ler için yemekler verilirmiş.
Tanınmış Rus yazarı ve diplomatı Aleksandr Sergeyeviç
Griboyedov Rusya’nın İran'daki temsilciliğinin Genel Sekrete‐
ri olarak, 1819 yılının Şubat ayında İrevan hanının sarayında
olmuştur. Griboyedov’un bu ülkede (yani İrevan Hanlığında –
N.M.) Allah'tan sonra birinci, Kaçarlar devletinde ise otorite‐
sine göre üçüncü kişi olarak gördüğü Serdar Hüseyingulu Han
misafirlerin
onuruna
ziyafet
vermiştir.
Griboyedov
Hüseyingulu  Han'ın  misafirleri  kabul  ettiği  aynalı  salonu  de‐
taylı  olarak  anlatmıştır.  O,  salonun  tabanının  pahalı,  desenli
halılarla döşendiğini, tavanının ve salonun duvarlarının Japon
desenleri ile süslendiğini, bütün duvar boyunca olan pencere‐
sinin  çerçevesinin  ağ  tarzında  işlendiğini  ve  onlara  renkli
camların birleştirildiğini, salonun girişinin karşısında buharı‐
nın  yerleştiğini,  kabarık  şekilli  tavanın  küçük  ayna  parçaları
                                                            
252
 Kotzebue  by  Moritz  Von,Narrative  of  a  journey  into  Persia,  in  the
suite  of  the  imperial  Russian  embassy,  in  the  year  1817.  London,
1819, pp.112‐113.
253
 Kotzebue by Moritz Von, a.g.e., pp.121‐122.
NAZİM MUSTAFA 
 
210
ile  kapatıldığını,  tüm  duvarların  resimlerle  süslendiğini  ya‐
zar.
254
İrevan Hanlığı Rusya işgalinden sonra da çeşitli Avrupa
ve  Rusyalı  araştırmacıların  dikkatini  çekmiştir.  Fransız  gez‐
gin, jeolog ve ressam Fredrik Düyuba de Monpere 1833 yılın‐
da Kafkasya'ya seyahat etmiş ve 1839‐1843 yıllarında Paris'‐
te  onun  6  ciltlik  "Kafkas  çevresine  seyahat"  kitabı  yayınlan‐
mıştır. Yazar ayrıca bu kitaplara ek olarak haritaları, planları
ve çizimleri kapsayan 5 bölümden oluşan atlaslar yayınlamış‐
tır. Nikole Erkul Fredrik Monpere’nin yaptığı resimlerin gra‐
vürlerini  hazırlamıştır.  Aynı  atlasların  3.  bölümünde  Serdar
Sarayı`nın  aynalı  salonunun  iç  kısmının,  duvarlarındaki  re‐
simlerin ve  duvar desenlerinin, Serdar Hüseyin  Han'ın hare‐
minin bahçesinin içerisindeki bu yapının resimleri de bulun‐
maktadır.
255
Rusya işgalinden sonra Han Sarayı`nda öncelikle İrevan
geçici idaresi, sonra İrevan ve Nahçıvan Hanlıklarını birleşti‐
ren "Ermeni Vilayeti”nin binası yerleşmişti.
Rusya İmparatoru I. Nikolay'ın 23 yıldan fazla belli ara‐
lıklarla Rus birliklerinin saldırılarına dayanan, "alınmaz kale"
olarak  ün  kazanan  efsanevi  İrevan  Kalesi'ni  görmek  arzusu
1837  yılında  gerçekleşti.  Çar  Han  Sarayında  geceyi  geçirmiş,
ondan hatıra kalsın diye, aynalı salonun duvarına kendi ismi‐
ni yazmıştı. Sonradan duvarın bu bölümü çerçeveye alınmıştı.
I.  Nikolay  aynalı  salonda  İrevan  şehrinin  nüfusunun  çeşitli
kesimlerden temsilcilerini de kabul etmişti.
                                                            
254
 Полное  собрание  сочинений  А.С.Грибоедова.  Том  1,  С‐
Петербург, 1839, с. 43‐44.
255
 Atlas.  Voyage  au  Caucase  chez  les  tcherkesses  et  les  abkhases  en
Colchide, en Géorgie, en Arménie et en Crimée par Frédéric Dubois de
Montpéreux. Paris, 1843.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
211 
27  Ağustos  1843`te  İrevan  kalesinde  bulunan  Alman
gezgin  Avqust  fon  Haksthauzen  de  sarayı  detaylı  olarak  an‐
latmıştır. Haksthauzen şöyle yazıyor: "Geçmiş İrevan serdarı‐
nın sarayının bulunduğu kale yıkılmak üzeredir, İran (İrevan
Hanlığı  –N.M.)  görevlilerinin  sarayları  harabeye  dönüşmüş,
camilerden  biri  Yunan‐Rus  kilisesine,  diğeri  silah  deposuna
dönüştürülmüştür.  Serdar  Sarayı  sağlam  olarak  kalmıştır,
ancak  ek  binası  olan  harem  hastaneye  dönüştürülmüştür.
Mimari açıdan saray o kadar da büyük değildir. Onun çok da
büyük  olmayan  avluları,  bahçeleri,  fıskiyeleri,  yapay  gölleri,
bütün bunlar o derecede küçükler ve belirli bir öneme sahip
değildir. Fakat tüm bunların yanında, süsler, pencereleri, ka‐
pıları ve kemerler güzeldir. Modern Asya yapıların Elhambra
ile (XIII. yüzyılda İspanya'nın Granada kentinde inşa edilen ve
tarihi‐mimari  anıt  olarak  restore  edilen  Elhambra  sarayı  şu
anda  müze  olarak  muhafaza  ediliyor  ve  İslam  kültürünün  en
ünlü yapılarından biri olarak biliniyor. Bu sarayda Han Sarayı
gibi yüksekte ve kale duvarlarının içerisinde yapılmıştır. İrevan
Han Sarayının içyapısı Elhambra Sarayı`nın iç yapısı gibi kar‐
maşık şekildedir. N.M.)kiyaslanamaz. Sadece Serdar Sarayı`nın
misafir salonu büyüktür. Onun avluya bakan tarafı açıktır ve
duvar  yerine  renkli  camlarla  çevrilmiştir  ki,  onu  tamamen
veya  kısmen  çıkartmak  mümkündür.  Aynı  camlar  kaldırıldı‐
ğında salon büyük ve açık galeriye çevrilir. Salonun arka du‐
varında  onun  üçte  ikisini  tutan  renkli  camlarla  süslenmiş
büyük pencere vardır, onun da her ki tarafında çok da büyük
olmayan  dolapları  vardır.  Salonun  ortasında  çok  da  büyük
olmayan  fıskiyeli  havuz  bulunmaktadır.  Duvarlar  ve  tavan,
aynalar ve tablolarla süslenmişti. İslam dininin kurallarına zıt
olarak, resimlerin bir kısmı önceki şahın (yani Feteli şahın –
N.M.)  ve  onun  oğlu  Abbas  Mirza'nın,  son  serdarın  (yani
Hüseyingulu Hanın – N.M), onun hala hayatta olan kardeşinin
(yani  Hasan  Han  –  N.M.),  diğer  kısmında  İran'ın  Rüstem,  İs‐
NAZİM MUSTAFA 
 
212
fendiyar  vb.  kahramanlık  dönemlerini  yansıtıyordu.  Ayrıca,
duvardan  yaşlı  bir  erkeğin  ona  bir  kadeh  şarap  veren  genç
kıza gösterdiği iltifat sahnesini de tasvir eden resim asılmış‐
tır.  Firdevsi'nin  "Şehname"  eserinin  elyazmalarında  gördü‐
ğümüz  bu  resimlerin  üzerine  çizilen  duvar  resimlerinde  Av‐
rupa  ressamlığının  etkisi  görülür.  Rus  memurları  nadiren
tarihi binaların ve yapıların korurlar."
256

1864  yılında  İrevan  Kalesinin  askeri  istihkam  kalesi
olarak kullanımına son verilmiştir. 1865 yılında İrevan kale‐
sinin  arazisinin  bir  bölümünü  Nerses  Tahiryan  adlı  Ermeni
tüccar satın alarak orada konyak fabrikası inşa ettirmiştir. Şu
anda İrevan konyak fabrikası arazisinin bir bölümü Han Sara‐
yı`nın içindedir.
1880  yılının  Ekim  ayında  ünlü  Rus  arkeolog  Grafinya
Praskofya  Aleksandrovna  Uvarova  İrevan  Kalesi`nde  bulun‐
muş,  yıkılan  Han  Sarayı`nın  durumunu  anlatmıştır.  Ermeni
araştırmacı  Yervand  Şaheziz  1931  yılında  İrevan'da  yayınla‐
nan  Eski  İrevan  kitabında  P.Uvarova’nın  Kafkas  seyahatinin
sonuçları  hakkında  yayınladığı  Kafkas  Yol  kayıtları`na  (Mos‐
kova, 1887) atıf yaparak şu cümleler yazılmıştır:"Kale duvar‐
larının ve kulelerinin içerisinde Zengi nehrinin altından yeral‐
tı  tüneli,  fıskiyeli  bahçeleri,  hamamları,  haremi  ve  iki  camisi
olan Serdar Köşkü bulunmaktadır. Bütünlükte sırf Doğu tarzı
desenlerle, aynalarla ve resimlerle süslenmiş, sanki süslü çay
kutusuna  benzeyen  Serdar  Köşkü`nden  sadece  kabul  salonu
(yani  aynalı  salon  ‐NM)  ayakta  kalmıştır.  Salonun  ortasında
mermerden yapılı çeşme bulunmakta ve onun penceresi ren‐
garenk  ağaçlarla  süslenmiştir.  Oradan  Zengi  nehrine,  Ağrı
(Ararat) ve Eleyez dağlarına çok güzel bir görünüm sunmak‐
tadır.  Salon  kuzey  tarafa  açılmış  ve  perdelerle  örtülmüştür.
                                                            
256
 Август  Гагстгаузен,  Закавказский  край,  Санктпетербург,  1857,
частьI, c.230‐231.

---