Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
221 
Şah Abbas Camileri mimari açıdan birbirine benziyor. İrevan
Han  Sarayı’nın  yakınındaki  Şah  Abbas  Camisine  bitişik  med‐
rese ve misafir odası da yapılmıştır.
Ünlü Fransız gezgin Jan Şarden 1673 yılında İrevan'da
olduğu  sırada  şehir  pazarının  karşısında  tuğladan  yapılmış
fakat  yıkık  durumdaki  caminin  isminin  Div  Sultan  (1515  yı‐
lından İrevan Beylerbeyi olan Div Sultan Rumlu’dan bahsedi‐
yor) Camii olduğunu yazmıştır.
267
Şarden’e  İrevan’ı  ziyaretin‐
de eşlik eden sanatçı Grelon’un çizdiği eski kulenin (türbenin)
resminde arka planda iki muhteşem caminin daha minareleri
yer alıyor. Fakat şu anda bu camilerin hiçbiri bulunmamakta‐
dır.  Ermeni  tarihçisi  Tatevos  Hakopyan  1971  yılında
İrevan'da Ermeni dilinde basılan İrevan'ın tarihi (1500‐1800)
monografisinde  şöyle  yazıyor,  "Büyük  olasılıkla,  Div  Sultan
Camii, Gök Cami’nin yerinde olmuş ve 1679 yılı depremi sıra‐
sında  yıkılmıştır".
268
1833  yılında  Fransız  arkeolog  Fredrik
Dübua de Monpere Kafkasya'ya ve Kırım'a yaptığı seyahatinin
sonucu olarak 1839‐1843 yıllarında Paris'te yayımladığı Kaf‐
kasya çevresine seyahat başlıklı 6 ciltlik eserinde İrevan Kale‐
si'ni ve Gök Cami’yi detaylı olarak tarif etmiştir. Onun Serdar
Cami'nin  ana  girişini  yandan  yaptığı  resmi  ve  Gök  Cami’nin
resmi her iki caminin  muhteşemliğini ve  mimari  açıdan  mü‐
kemmel  bir  sanat  eseri  olduklarını  görsel  olarak  sergiliyor.
Aynı resimler yazarın söz konusu eserine ek olarak 1840 yı‐
lında basılan atlasın üçüncü bölümünde de yer almıştır. Gra‐
vür  sanatçısı  Erkul  Nikole  Dübua  de  Monpere’nin  çizdiği  re‐
simlerin gravürlerini hazırlamıştır.
269
                                                            
267
 Jan Şardən, Səyahətnamə, a.g.e., s. 22.
268
   Թադևոս  Հակոբյան,  Երևանի  պատմությունը  (1500‐1800  թթ.).  pp.
366.  (Tadevos  Hakopyan,  Yerevani  Patmutyunı  (1500‐1800).
Yerevan, 1971).
269
 Frederic  Dubois  de  Montpereux.  Voyage  autour  du  Caucase,  chez  les
tcherkesses et les abkhases, en Georgie, en Armenie et en Crimee: a 6
v.: Paris, 1843.
NAZİM MUSTAFA 
 
222
Serdar Camii
Ayrı‐ayrı  dönemlerde  gezginlerin  ve  araştırmacıların
yazılarında  İrevan  kalesindeki  Serdar  Sarayı’nın  yakınında
bulunan  "Serdar",  "Abbas  Mirza",  "Şah  Abbas"  camilerinin
isimleri  geçer.  Araştırmalarda  da,  ayrı‐ayrı  isimler  altında
anılmasına  rağmen,  aslında  son  dönem  araştırmalarında  ve
resmi belgelerde Serdar Camii olarak bahsedilmektedir. Yani,
bir cami çeşitli dönemlerde farklı isimlerle anılmıştır. İrevan
Kalesi'nin Çarlık Rusyası işgali dönemine ait bazı belgelerinde
bu caminin adı Abbas Mirza Camii olarak geçer. Bu cami XIX.
yüzyılın başında Veliaht  Abbas Mirza tarafından  yeniden  ya‐
pıldığı  için  onun  adı  ile  biliniyor.  Alman  araştırmacı  Avgust
Haksthauzen  1843  yılının  Ağustos  ayında  İrevan  kentinde
bulunmuş  ve  Kalede  olan  iki  camiden  birinin  (yani  Recep
Paşa  Camii'nin)  Rus‐Yunan  Kilisesi’ne,  Serdar  Camii'nin  ise
silah deposuna dönüştüğünü yazmıştır.
270
1880  yılında  İrevan  kentine  gelmiş  Rus  arkeolog
Praskofya  Uvarova  araştırmasında  yüzyıllar  boyunca  oluştu‐
rulan  tarihi‐mimari  yapıların  yıkılmasından  bahsetmiştir.
Ermeni  yazar  Yervand  Şaheziz’in  1931'de  İrevan'da  yayınla‐
nan  "Eski  İrevan"  eserinde  P.Uvarova’dan  alıntı  yaparak,
onun  Han  Sarayı'nın  yakınında  bulunan  Serdar  Camii'ni
Vereşşagi’nin  tablosuna  benzettiğini  yazıyor.  P.Uvarova’ya
istinaden  Y.Şaheziz  şunları  yazıyor,  "Serdar  Camii'nin  esas
kubbe, dış duvarları, sütunları, iç duvarları, sayısız diğer kub‐
beleri  renkli  kiremit  ve  güzel  resimlerle  süslenmiştir".
P.Uvarova Serdar Camii'nin koyu mavi renkli kubbesinin açık
gökyüzü  ile  bütünlük  oluşturduğunu,  onun  giriş  kapısı  üze‐
rinde koyu mavi levhaya Arapça beyaz renkle metin kazınmış
olduğunu,  duvar  sütunları  üzerinde  yükselen  minarelerin
                                                            
270
 Август Гакстгаузен,Закавказский край, a.g.e., c.230.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
223 
üzerinin kare şeklinde koyu mavi ve açık mavi kiremitle süs‐
lendiğini kaydetmiştir.
Daha sonra P.Uvarova’nın sözleriyle Y.Şaheziz şöyle ya‐
zıyor, "Serdar Camii'nin önünde Doğu geleneğine uygun, her
iki  tarafında  hücre  izleri  halen  korunan  geniş  avluda  daha
küçük yaz camisi bulunmaktadır. Bu tip yaz camileri Doğu'da
esas ana binanın önünde, yüzü kuzeye doğru yapılır". Ayrıca,
P.Uvarova aynı avlunun ortasında yapılan havuzun 1870 yılı‐
na kadar kullanıldığını belirtir.
271
İmparatorluğun Arkeoloji Komisyonu'nun kararına gö‐
re,  1911  yılında  Profesör  Nikolay  Marr  İrevan  Han  Sarayı`nı
ziyaret  etmiş  ve  saray  kompleksine  dahil  olan  Abbas  Mirza
Camii'nin de durumundan bahsetmiştir. N.Marr İmparatorlu‐
ğun  Arkeoloji  Komisyonu'nun  17  Mayıs  1912  tarihli  oturu‐
mundaki raporunda şunları yazıyordu: "Cami şu anda iyi du‐
rumda,  ancak  korunması  için  hiçbir  önlem  alınmıyor  ve  bu
caminin Serdar Sarayı’nın durumuna düşmesine neden olabi‐
lir. Bununla birlikte, o, yerel Müslüman kültürünün değeridir:
kubbenin  içerisinde  çevresi  boyunca  Arapça  kitabe  mevcut‐
tur;  mihrap  üzerindeki  desenler  halıya  benziyor  ve  yüksek
üsluba sahiptir. Kubbe çatlamıştır ve uzun zaman önce tamir
edilebilirdi".
272
Azerbaycanlı  arkeolok  İsa  Ezimbeyov  1928'de
İrevan'da
olmuştur.
Seyahatin
sonuçlarına
dair
İ.Ezimbeyov’un  yazdığı  "Tiflis'in,  İrevan'ın  ve  Nahçıvan
SSC'nin  Müslüman  kitabeleri"  konulu  makalesinde,  kalenin
içerisinde,  Serdar  Sarayı’nın  yakınında  bulunan  Şah  Abbas
Camii`nin (yani Serdar mescidi) yarı uçmuş durumda olduğu‐
                                                            
271
   Յերվանդ Շահազիզ, a.g.e.,pp. 170‐171.
272
 Известия  Императорской  Археологической  Комиссии.  Выпуск  46.
С.Петербург, 1912, с. 79.
NAZİM MUSTAFA 
 
224
nu ve bahçesinde birkaç Ermeni mülteci ailesinin yerleştiril‐
diğini yazmıştır. O, aynı caminin büyük bahçesinin olduğunu,
avlunun  ortasında  bir  havuz  inşa  edildiğini  yazıyor.
İ.Ezimbeyov  camide  ibadet  yapılmadığını  da  aktarmıştır.  O,
caminin duvarındaki kitabede Farsça yazılmış olan aşağıdaki
iki mısrayı okuduğunu aktarmıştır:
Zamane şah Abbas cennet mekan,
Ez u kəşt abad mülke ‐ cihan.
İ.Ezimbeyov  bu  makalesinde  daha  sonra  şunları  yazı‐
yor, "Ziyaret zamanı Meşedi Cabbar isimli birisi ona yakında
Şah  Abbas  Camisi`nden  daha  eski  bir  caminin  olduğunu  ve
onun  şah  Hudabende  (Safevi  hükümdarı  Muhammed  Şah
Hudabende  (1532‐1595))  tarafından  inşa  ettirildiğini  söyle‐
miştir.  Yazar  evlerin  arasında  bulunan  bu  eski,  berbat  du‐
rumda  olan  caminin  duvarlarının  uzunluğunun  9  m,  genişli‐
ğinin  6  m  olduğunu,  alçak  mihraplı,  kırmızı  tuğladan  inşa
edildiğini  yazmıştır.  İ.Ezimbeyov  1685`te  yapılan  caminin
çıkış  kapısının  üzerindeki  kitabede  şunların  yazıldığını  ak‐
tarmaktadır:
Senge tarixe çu meqsud şod ez dur zeman,
Korden xedid be tarixe gedim Əhməd xan
273
1864 yılında Rus birlikleri İrevan Kalesi askeri istihkam
amacıyla  kullanımına  son  verince  kaledeki  tarihi‐mimari  ya‐
pılar ve Serdar Camisi hasar almıştır. XX. yüzyılın başlarında
Serdar Cami'ye Türkiye'den gelen Ermeni mültecileri yerleş‐
tirilmişti.  Sovyet  Ermenistan’ı  döneminde  ise  Serdar  Camii
tamamen yıkılarak onun yerine konutlar yapılmıştı.
                                                            
273
 Иса Азимбеков,a.g.e., c. 299‐300.

---