Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
233 
aşağısında  gül  desenli  elbise  giymiş  bir  kadın  açılıp  katlanır
iskemlede  oturmuştu.  "Burada  bir  zamanlar  bir  cami  var
mıydı?" ‐ Yukarıdaki meydanı göstererek, ben sordum.
‐ Evet, vardı diye cevapladı.
‐ Peki ona ne oldu?
‐ Biz ona son güne kadar el sürmedik, onlar Bakü'deki
Ermeni kilisesini yıkana kadar.
Bana  öyle  geliyor  ki,  o,  1990  öncesindeki  olaylardan
bahsediyordu.
‐ Peki bunu neden yıktınız?
‐ Onu neden bırakmalıydık ki? ‐ O, omuzlarını oynattı. ‐
Biz  Hıristiyan’ız,  onlar  Müslüman.  Azerbaycan’la  sorunlar
başlayınca, bizim Ermeniler gelip onu 3 günde yıktılar. Onlar
özel araçlar getirdiler, adını da bilmiyorum, işte böyle olur: O,
avucunu sallayarak buldozerin hareketlerine benzetiyordu...
Ben  ona,  insanların  yaptıklarının  öcünün  bu  tür  bina‐
lardan alınmaması gerektiğini söyledim.
‐  Doğru,  duvarları  suçlamak  olmaz  ‐  diye,  kadın  beni
onayladı.  Ancak  onlar  (yani  Ermeni  milliyetçiler‐N.M.)  her
şeye karşı savaş yürütüyorlar."
283
Olaydan  önce  Ermeni  milliyetçiler  kullanıma  açık  tek
Azerbaycan camisini yıkmak için, "Azerbaycanlılar Bakü`deki
Ermeni  kilisesini  yıktılar",  söylentisini  yaymışlar.  Fakat  bu
söylentilere  rağmen  Bakü`de  bulunan  Ermeni  kilisesi  hala
ayaktadır ve şehrin merkezinde korunmaktadır.
İrevan şehrini 1988 yılında terk eden Azerbaycanlıların
ifadelerine göre, şu anda Nar‐Dos sokağındaki Fransız okulu‐
nun yakınında "Hazret Abbas Ocağı" olarak bilinen türbe bu‐
                                                            
283
 Томас де Ваал, a.g.e., c.118‐119.
NAZİM MUSTAFA 
 
234
lunmaktadır.  Tellerle  çevrelenmiş  bu  ocağın  içinde  siyah  taş
bulunmaktaydı. Buraya sadece Azerbaycanlılar değil, Ermeni‐
lerin  de  gelir,  dua  edip  niyet  tutarlardı.  Nar‐Dos  Okulu  inşa
edilirken  şehir  yönetimi  aynı  ocağı  yıkma  kararı  almıştır.
Vinçlerle  moloz  götüren  sürücünün  başına  taş  düşer  ve  ölür
bu  olaydan  sonra  yıkım  çalışmaları  durdurulur  ve  çevresine
tel örgüler yapılır. Aynı ocak şimdi bulunmamaktadır.
İrevan  kentinde  Azerbaycanlılara  ait  tarihi‐mimari  ya‐
pılardan biri de önceleri Ezizbeyov Meydanı, şu anda Saharov
meydanı  olarak  adlandırılan  meydanın  arkasındaki
Tumanyan Sokak'ta bulunan camidir. Bir zamanlar aynı yerde
mevcut olan cami yıkılsa da, onun medresesi günümüzde de
yerleşim  yeri  olarak  kullanılmaktadır.  Fakat  nedense,  bu
medrese İrevan kentinin tarihi‐mimari yapılar listesine dahil
edilmemiştir.
İrevan şehrindeki Türk camilerine karşı Ermenilerin tu‐
tumu hakkında 29 Eylül 1988 tarihinde İrevan'ı ziyaret eden
Rusya  insan  hakları  savunucusu  Viktor  Şokıro  ve  Lidya
Tkaçenko  hazırladıkları  raporlarında  ayrıntılı  bahsetmişler‐
dir.  V.Sokiro  Gök  Cami’nin  medresesinde  faaliyet  gösteren
İrevan tarih müzesi çalışanı Garik adlı şahısla karşılaşır. Yazar
bu  karşılaşmayı  şöyle  anlatıyor:  "Benim  için  bu  karşılaşma
unutulmaz  oldu.  Karşılaşma  sırasında  Ermenilerin  Azerbay‐
canlılara, hatta Müslümanlara, hem de onların mimari yapıla‐
rına  karşı  tutumlarını  tespit  ettim.  Medrese  ve  cami  çok  gü‐
zeldi.  Önce  yoldan  geçen  birisi  "Müslümanlara"  ait  yapıların
fotoğrafını çektiğim için beni kınadı. Sonra ise Garik’in "Tüm
bu camileri yıkmak iyi olurdu, ne yazık ki, şimdi olmaz, kar‐
maşaya  neden  olur"  sözleri  beni  "şaşırttı".  Biz  bu  yapının
İrevan  Hanlığı  döneminden  kalma  eşsiz  bir  parça  olduğunu
anlatmağa  çalışsak  da  Garik’in  hiç  umurunda  değildi...  İşte,
bunları gördükten sonra biz "kültürel soykırımın" tehlikesini

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
235 
hissettik. Biz Gürcülerde Müslüman anıtlarına karşı böyle bir
tahammülsüzlüğü  görmedik,  Azerbaycanlıların  da  kiliselere
karşı nefretleri yoktur... "
284
Gerçekten de, sadece İrevan şeh‐
rinde  değil,  genel  olarak  Ermenistan`da  Türklere  ait  tarihi‐
mimari yapılara ve onların maddi mirasına karşı gerçek ma‐
nada kültürel soykırım yapılmıştır.
6  Ekim  2003’te  Ermenistan  Cumhuriyeti  Dışişleri  Ba‐
kanı  Vardan  Oskanyan  İrevan'da  düzenlediği  basın  toplantı‐
sında,  tarihi  sahteleştirerek  şunları  söylemiştir;"İrevan'da
asla  6  cami  olmamıştır,  (güya)  toplam  üç  cami  olmuştur  ki,
onlardan  biri  1930'larda  yıkılmış,  diğeri  tramvay  parkına
dönüştürülmüş,  Gök  Camii  ise  Ermeni  aydınlarının  çabaları
sayesinde yıkılmaktan kurtulmuştu, çünkü onu da Bolşevikler
yıkılması  gereken  yapıların  planına  dahil  etmişlerdi".  Aynı
basın toplantısında, V.Oskanyan Gök Camii’nin İrevan kentin‐
de  en  eski  yapı  olduğunu  itiraf  etmiştir.  İrevan  kentinde  Er‐
menilere ait yapılar, aynı zamanda birbiri ardına inşa edilen
Ermeni kiliseleri sadece İrevan şehrinin XIX. yüzyılın başında
Rus birlikleri tarafından işgalinden sonra ortaya çıkmıştır.
1902  yılında  İrevan  Guberniyası`nın  istatistik  komite‐
sinin
İrevan'daki
"Edelson"
matbaasında
"İrevan
Guberniyasının  1902  yılı  için  kayıt  defteri"ni  yayınlamıştır.
Bu deftere göre, İrevan Guberniyası`nda 310 cami mevcuttur
olmuştur ki, onlardan 7'si İrevan şehrinde bulunmuştur.
285
Yukarıda  belirttiğimiz  gibi,  İrevan  şehrinin  mühendisi
B.Mehrabov’un  XX.  yüzyılın  başında  düzenlediği  İrevan  ken‐
tinin  tarihi‐mimari  yapılar  listesinde  8  caminin  adı  geçer.
1909  yılında  Hacı  Muzaffer  Ağa’nın  Demirbulağ`a  yaptırdığı
                                                            
284
 http://victor.sokirko.com/Tom18/diary.html.
285
 Памятная  книжка  Эриванской  губернии  на  1902  год.  Эривань,
Типография Эдельсонь, 1902, Отд. III, c. 119‐121.
NAZİM MUSTAFA 
 
236
camii ve İrevan kadınlar kulübünün yakınında bulunan Esed
Ağa’nın  yaptırdığı  camiyi  de  dikkate  alırsak,  1918  yılında
Ermeni devleti kurulana dek İrevan kentinde az 10 cami mev‐
cut  olmuştur.  Bu  veriler  Ermenistan  Dışişleri  Bakanı  Vartan
Oskanyan`ın  uluslararası  kamuoyunu  yanılttığının  gösterge‐
sidir.  Ermenistan  hükümeti  2007  yılında  ülke  topraklarında
dini  ve  ulusal  azınlıklara  ait  olan  ve  Ermenistan  hükümeti
tarafından korunan mimari ve tarihi yapıların listesini Avru‐
pa Konseyi'ne sunmuştur. Aynı listeye Mesrop Maştos Sokak
12  adresinde  bulunan  Gök  Camii’nin  ve  Horhrdarani  Sokak
40 adresinde bulunan camilerin isimleri dahil edilmiştir. Be‐
lirtilen  listede  Gök  Camii  İran  camisi  gibi  sunulmuş,  Abbas
Mirza  Camii'nin  ise  kafesinin  (iskeletinin)  korunduğu  belir‐
tilmiştir. Oysa şu anda Serdar Camii`nin sadece bir duvarının
2‐3 metre eninde, 3‐4 metre yüksekliğinde küçük bir parçası
kalmıştır. O bölgede "Glendale Hills" inşaat şirketi 14 katlı 18
bloklu site inşa etmiştir.
274
XIX. yüzyıl Avrupa ve Rus gezginlerinin ve araştırmacı‐
ların muhteşem ve nadir mimari örneği olarak tanımladıkları
İrevan kalesindeki Serdar Camii`den kalan küçük bir harabe‐
nin bile Kasım 2014`de yok edilmesi Ermenistan yönetiminin
Azerbaycan  Türklerinin  tarihi  abidelerine  karşı  tutumunu
ortaya koymaktadır.
Emir Seed türbesi
İrevan kenti ve onun çevresindeki Azerbaycanlılara ait
tarihi‐mimari yapılarından tek sağlam kalanı şehrin yakının‐
da,  İrevan‐Eçmiedzin  yolunun  üzerinde  bulunan  Ceferabad
köyündeki Emir Seed türbesidir. Azerbaycan bilimine ve dev‐
letine
önemli
şahsiyetler
yetiştiren
Topçubaşovlar

---