Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
229 
dönüştürülmüş ve bu şekilde caminin varlığını sürdürmesini
sağlayabilmiştir.  1936  yılından  itibaren  Gök  Camii  İrevan
Tarih  Müzesi  olarak  kullanılmağa  başlandı.  İkinci  Dünya  Sa‐
vaşı başladıktan sonra Gök Camii bir süre aynı zamanda silah
deposu  olarak  kullanılmıştı.  Savaştan  sonra  Gök  Camii`de
ayrıca  Doğa  Müzesi  ve  1952  yılından  itibaren  ise  caminin
küçük  ibadet  salonunda  astronomi  meraklıları  için  planetar‐
yum faaliyeti göstermiştir.
1991'de  Ermenistan  bağımsızlığını  kazandıktan  sonra
Müslüman  ülkelerle  diplomatik  ilişkilerin  gereği  olarak  Gök
Camii`nin yeniden cami olarak faaliyet göstermesi zorunlulu‐
ğu ortaya çıkmıştır. Öncelikle 1991 yılında Doğa müzesi, 1994
yılında  ise  Tarih  müzesinin  faaliyetine  son  verilmiştir.  1995
yılında  İran'la  Ermenistan  arasında  imzalanan  anlaşmaya
göre, İran hükümeti Gök Camii`nin restorasyonunu yapmıştır.
Restorasyon  çalışmaları  İran'ın  "Bünyad‐e  Müstezefan  ve
Canbazan"  (Savaş  gazileri  ve  şehitler)  yardım  derneği  tara‐
fından yapılmış ve 2006 yılında tamamlanmıştır. Türk camisi
olan Gök Camii İran tarafından Fars motifleri ile süslenmiş ve
Fars camisi olarak tanıtılmaktadır.
Zal Han Camii
İrevan'ın  Kale  ile  Tepebaşı  mahalleleri  arasında  bulu‐
nan  Eski  şehir  denilen  bölümündeki  camilerden  biri  Şehir
veya  Zal Han Camii olarak bilinir. Şehir Camii Gök Cami`den
küçük  olsa  da,  çok  güzel  bir  yapı  olmuştur.  H.Linç’in  verdiği
bilgiye  göre,  Şehir  Camii`nin  üzerinde  Arap  alfabesiyle  Türk
dilinde  caminin  Hicri  1098  (miladi  takvimi  ile  1687)  yılında
yapıldığı  yazılıdır.  Yani  Şehir  Camii  1679  yılı  depreminden
sonra  inşa  edilmiştir.  Aynı  dönemde  İrevan  Beylerbeyi  Çal
Han  kentteki  yapıların  restorasyonu  için  hayli  emek  sarf  et‐
NAZİM MUSTAFA 
 
230
mişti.  Onun  döneminde  inşa  edilen  camilerden  biri  halk  Çal
Han  Camii  ya  da  Şehir  Camii  olarak  adlandırılmıştır.  Dış  gö‐
rünümüne  göre  Gök  Camiye  benzeyen  Zal  Han  Camii'nin  de
dinlenmek için avlusu ve bahçesi bulunmaktaydı. Tarihi araş‐
tırmalara  göre,  Çal  Han  veya  Şehir  Camii  İrevan  şehrinin
merkezindeki  günümüzde  Cumhuriyet  meydanında  bulunu‐
yordu.  1928  yılında  Şehir  Camii`nin  büyük  salonu  yıkılarak
onun  yerinde  "Yerevan"  hoteli  inşa  edilmiştir.  1999  yılında
restorasyon yapıldıktan sonra bu otele şu anda "Golden Tulip
Hotel Yerevan" ismi verilmiştir.
Azerbaycan  Cumhuriyeti  Devlet  Arşivi'nde  bulunan
1949  tarihli  arşiv  belgesinde  Zal  Han  Camii'nin  sergi  salonu
olarak kullanıldığı gösterilmiştir.
İki  katlı  binası  ve  birçok  odası  olan  Zal  Han  Camii'nin
medresesi İkinci Dünya savaşından sonra farklı amaçla kulla‐
nılmaya  başlanmıştır.  Günümüzde  bu  binada  Ressamlar  Evi‐
nin sergi salonu bulunmaktadır.
281
Tepebaşı Camii
Tepebaşı  mahallesinde  bulunan  caminin  minaresi
1960'larda  yıkılmıştır.  Duvarlarının  kalınlığı  1,5  metre  olan
caminin içerisindeki imam odasında şu anda bir Ermeni ailesi
yaşıyor. Caminin yanı başında şehrin Müslümanlarının bulu‐
şup çay içtiği bir çay evi de bulunmaktaydı. Şu anda bu çay evi
de kaldırılmıştır.
Caminin  avlusunda  ve  çevresinde  Ermeniler  gece  kon‐
dular  inşa  etmişlerdir.  Bazı  bilgilere  göre,  bu  camiyi  İrevan
şehir yönetimi (upravasının) üyesi, Han soyundan Abbasgulu
Han  İrevanski  yaptırmıştır.  Onun  evi  de  aynı  mahallede  idi.
                                                            
281
 Арутюнян В., Асратян М., Меликян А., a.g.e., с.32.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
231 
Hazırda yıkılmış durumda olan Abbasgulu Han'ın evini halen
Ermeniler "Han'ın evi" olarak adlandırırlar.
Demirbulağ Camii
Sadece Azerbaycanlıların yaşadığı Demirbulağ mahalle‐
sinde XX. yüzyılın öncesinde üç cami bulunmuştur. Bu camiler
şunlardır: Hacı Novruzeli Bey, Hacı Cafer Bey ve Demirbulağ.
Demirbulağ  camisi  Geder  nehrinin  üzerindeki  köprünün  ya‐
kınında  bulunduğu  için  onu  Körpügulağı  cami  olarak  da  ad‐
landırmışlardır.  Bunlardan  ikisi,  Hacı  Novruzeli  Bey  ve
Körpügulağı  Camileri  1930'larda  İrevan  şehrinin  planının
kurbanı olmuşlardır. İrevan kentinde 1988 yılına kadar faali‐
yet gösteren tek cami Hacı Cafer Bey'in yaptırdığı Çetirli Cami
veya  ismini  bulunduğu  mahalleden  alan  Demirbulağ  Camisi
olmuştur. Üzerindeki yazılarda caminin hicri takvimi ile 1327
yılında, yani miladi takvimi ile 1909 yılında inşa edildiği gös‐
terilmiştir.  Caminin  minaresi  bulunmuyordu.  Bunun  yerine
cami  binasının  çatısında  açık  havada  1,5‐2  metre  yüksekli‐
ğinde kare şekilli alan inşa edilmiş ve bu alan demir parmak‐
lıklarla  çevrilmişti.  Dört  tarafı  açık  olan  alanın  üzeri  demir
levha  ile  kapatıldığı  için  bu  cami  Çetirli  Camii  olarak  bilini‐
yordu.  Bu  camiler  mimari  açıdan  genellikle  "Güldeste"  cami
çeşidine dahil ediliyor. Sonraları bulunduğu yerin ismine uy‐
gun olarak, bu cami resmi belgelerde Demirbulağ Camisi ola‐
rak adlandırılmıştır. Ermenistan SSC Bakanlar Kurulu`na bağ‐
lı Ermeni Kiliseleri Konseyi 17 Ağustos 1981 tarihli raporun‐
da Babayev Ekber Cafer Oğlu Demirbulağ Camii`nin yönetim
kurulu  başkanı  olarak  gösterilmiştir.  Konseyin  2  Haziran
1985 tarihli diğer raporunda Myasnikyan bölgesi, Nerimanov
sokağı  145  (hazırda  Vardanans  sokak)  adresinde  bulunan
Demirbulağ Camii için alarm takılması talebinde bulunulmuş‐
tur.
NAZİM MUSTAFA 
 
232
23  Şubat  1988’te  radikal  milliyetçi  Ermeniler  İrevan
şehrindeki Demirbulağ Camii'yi ve M.F Ahundov adına Azer‐
baycanlı  orta  okulun  binasını  yakmışlar.  Bu  olaydan  sonra
Ermenistan yönetimi camiyi tamir ettirmiştir.
ABD`li  gazeteci  Robert  Kullen  İrevan  ziyaret  hakkında
"The New Yorker" gazetesinde 15 Nisan 1991 tarihli yazısın‐
da şehirde Azerbaycanlılara ait faaliyet gösteren tek caminin
Demirbulağ  Camisi olduğunu  yazmıştır. R. Kullen şöyle yazı‐
yordu;  “Bir  gece  İrevan'da  dostu  onu  Knuni  sokağındaki  22
numaralı  evin  arkasına  götürerek  bana  bir  çöplük  gösterdi.
Dostum fısıltı ile bana Azerbaycanlıların Ermenistan'da yaşa‐
dığı dönemlerde burada onlara özgü sıradan bir cami olduğu‐
nu  söylemiştir”.  R.  Kullen,  İrevan'da  katliamlar  ve  Azerbay‐
canlıların  şehirden  kovulması  sırasında  mahallede  yaşayan
Ermeniler camiyi buldozerle yıktıklarını yazmıştır.
282
İngiliz  araştırmacı  Thomas  de  Vaal  2000  yılında
İrevan’dayken  Robert  Kullen`in  tarif  ettiği  yere  gitmiştir.
Thomas de Vaal şöyle yazıyor: "İrevan sırlarla dolu bir şehir.
Bana  öyle  geliyor  ki,  onlardan  biri  merkezi  meydanın  yakı‐
nında Vardanans sokağındaki 22 nolu çok katlı binanın arka‐
sında bulunmaktadır. Taştan dar merdiven beni çevresi pas‐
lanmış  garajlar,  tuğla  ve  kum  kalıntılardan  oluşan  boş  bir
mekana  getirdi.  İşte  bu  mekanda  bir  zamanlar  İrevan  Azer‐
baycanlılarına  ait  bir  caminin  olduğundan  eminim.  Fakat  bu
caminin  şansı  yoktu:  onu  "Fars"  camisi  olarak  görmeyerek
(yazar  burada  "Fars  Camii"  adı  altında  "restore  edilen"  Gök
Camii`den bahsediyor – N.M) yıkmışlar.
Burası çok bakımsız bir yer izlenimi yarattığı için bende
şüphe  uyandırdı:  belki  adresi  yanlış  almıştım.  Merdivenin
                                                            
282
 Cullen Robert, A Reporter at Large, “ROOTS,” The New Yorker, April 15,
1991.

---