Microsoft Word Cavid Veliyev kitap sonn doc

İREVAN ŞEHRİ 
 
237 
(Topçubaşiler)  ailesinin  Ceferabad  köyünde  mülkleri  olmuş‐
tur. Ünlü cerrah, akademik Mustafa Bey Topçubaşov’un kim‐
liğinde  1895  yılında  Göykümbet  köyünde  doğduğu  yazılmış‐
tır. Ceferabad köyü ona yakın olan eski Göykümbet köyünden
sonradan  ayrılmıştır.  Emir  Seed  türbesi  yeni  kurulan
Ceferabad  köyünün  sınırlarına  dahil  edilmiştir.  Göykümbet
köyü ismini köyde bulunan Emir Seed türbesinin kubbesinin
gök  (mavi)    renkte  olmasından  almıştır.  Bu  köyün  adı  bazı
kaynaklarda  Göygünbez  olarak  geçer.  Zengibasar  (Masis)
ilçesi  sınırlarında  olan  Ceferabad  köyünün  adını  Ermenistan
SSC Yüksek Sovyeti Yönetim Kurulu 4 Nisan 1946 tarihli ka‐
rarı  ile  değiştirerek  Argavand  koymuş,  Göykümbet  köyünün
adını ise 1 Aralık 1949 yılından Gehanist olarak değiştirmiş‐
lerdir.
Göykümbet köyünde Karakoyunlu devletinin Seedli tay‐
fasının liderlerinin mezarlığı bulunmaktadır. Aynı mezarlıkta
birkaç türbe daha vardı. Fakat onlardan da sadece biri, Emir
Seed türbesi günümüze kadar ulaşmıştır.
Emir  Seed  türbesi  Karkoyunlu  emirlerinden  olan  Emir
Seed’in oğlu Pir Hüseyin tarafından 1413 yılında yaptırılmış‐
tır.  Henüz  Emir  Seed  hayattayken  onun  kontrolündeki  top‐
raklar  Çukur  Seed,  yani  Seed’in  çukuru  olarak  bilinmiştir.
Iğdır  ovası,  Sürmeli  ve  Ağrı  dağı  bölgesi  Çukur  Seed  Emirli‐
ği`nin  yönetiminde  olan  bölgelerdi.  Pir  Hüseyin'in  yönetimi
döneminde  emirliğin  sınırlarına  Kars  şehri  ve  çevresindeki
bölgeler de dahil edilmiştir. Ermeni tarihçisi A.D.Papazyan’ın
yazdıklarına göre, Çukurca‐Seed adına ilk kez Ermeni kaynak‐
larında  Matenadaran`da  bulunan1428  yılı  belgesinde  rastla‐
nır.  Üçkilse  (Vağarşabad,  şimdiki  Eçmiedzin)  köyünün  alım
satımına dair bu belgede, Üçkilse köyünün Azerbaycan ülke‐
sinin Çukur‐Seed vilayetinde bulunan Karpi nahiyesinin köy‐
NAZİM MUSTAFA 
 
238
lerinden  biri  olduğu  yazılmıştır.  Arapça  olan  bu  belgede  ta‐
nıklar kendilerini "Seediler" olarak tanımlamışlardır.
286
1406 yılında yani Timur`un ölümünden bir yıl sonra to‐
runu  Ebu  Bekir  Karakoyunlu  Sultanı  Kara  Yusuf`a  Çukur‐
Seed’de  yeniliyor.  Bununla  da  Teymurilerin  bölgedeki  yöne‐
timine son veriliyor. Kara Yusuf bölgenin yönetimini yeniden
Seedli tayfasına ve aynı bölgeyi XIV. yüzyılın sonlarında yöne‐
ten Emir Seed’e veriyor. 1411 yılında Emir Seed vefat ediyor.
Onun yerine oğlu Pir Hüseyin geçiyor. Pir Hüseyin'in iktidarı
döneminde  Çukur‐Seed’de  ve  Timur'un  saldırısından  sonra
dağılan  Kars'ta  hayli  imar  ve  yapılanma  çalışmalarının  ger‐
çekleştirildiğini  ortaçağ  yazarları  doğruluyor.  1414  yılında
Pir  Hüseyn’in  vefatından  sonra  iktidara  oğlu  Pir  Gaib  (bazı
yazarlar  onun  adını  Pir  Yakup  olarak  yazıyorlar),  sonra  ise
diğer oğlu Pir Evdül gelmiştir.

Emir Seedin vefatından iki yıl sonra ‐ yani 1413 yılında
Pir Hüseyin babasının mezarı üzerinde bu türbeyi yaptırmış‐
tır. Bu anıtı diğer ortaçağ anıtlarından ayıran en önemli özel‐
liği  onun  tuğladan  değil,  yerli  kırmızı  tuf  taştan  yapılmış  ol‐
masıdır. Azerbaycan mimarlık tarihi araştırmacılarından Pro‐
fesör  Leonid  Bretaniski  1939  yılında  G.Yelkin,  L.Mamikonov
D.Motisle birlikte Emir Seed türbesinde çalışmalar yapmışlar.
L.  Bretaniski  Emir  Seed  türbesini  Mümine‐hatun  türbesinin
tuğla  mimarisi  biçiminden  taş  mimariye  "geçişin"  özgün  bi‐
çimi olarak tanımlamıştır.
287
Nahçıvan  mimarlık  okuluna  ait  Emir  Seed  türbesinin
yüksekliği kubbe dışında 12 metre, yerin yüzeyinden yukarı‐
                                                            
286
 Փափազյան, Հ. Դ. Օտար
տիրապետությունը
Արարատյան
երկրում (ԺԵդ.). Տեղեկագիր
հասարակական
գիտությունների,
1960, № 7‐8 . pp.25.
287
 Бретаницкий  Л.С.  Художественное  наследие  Переднего  Востока
эпохи феодализма. Советский художник, 1988, с.203.

---

İREVAN ŞEHRİ 
 
239 
da kalan bölümünde içeriden çapı 5 metredir. Birinci katın 12
taş  yüksekliğinde  içerinin  güneş  ışığı  alabilmesi  için  biri  ku‐
zey, diğeri ise güney tarafa iki küçük delik konmuştur. Türbe‐
nin kemerli kapısı güneye bakıyor ve oyma nakışla çerçeveye
alınmıştır.

Türbenin  duvarı  üzerinde  50  cm  eninde,  22  metre
uzunluğunda  friz  üzerinde  Kur'an'dan  ayetler  kazınmış  ve
türbenin kim tarafından yaptırıldığı yazılmıştır.

Türbenin Arapça olan kitabesindeki yazının birinci bö‐
lümü  Rahim  olan  Allah'ın  adıyla  ve  birçok  serdabelerde
288
rastlanan "Kur'an‐ı Kerim"in 2. suresinin 255 ayeti ile başlar.
Sonra  ise  Azerbaycan  Karakoyunlu  devletinin  bazı  önemli
şahsiyetlerinin  isimleri  yazılıdır.  Kitabede:  "Bu  mukaddes
kubbeli  serdabe  en  büyük,  en  güzel,  nadide,  iyi  niyetli  padi‐
şahların ve sultanların, fakirlerin, kimsesizlerin, bilgelerin ve
zekilerin destekçisi, yoksullara ve acı çekenlere yardım eden,
devletine aşık olmuş Emir Seed`in oğlu Pir Hüseyin'in buyru‐
ğu  ile  yapılmıştır.  Onun  adil  ve  idare  yöntemi  var  olsun.
Merһametli, marһum, merһametlilerin kucağına atılmış Emir
Seed`in  toprağı  pak  olsun.  Allah’a  büyük  padişahın  yönetimi
döneminde, Kağan, Doğu’nun ve Batı`nın şaһlar şaһı, devletin
ve dinin destekçisi Pir Budak Han ve Yusuf noyenin (birlikle‐
rin  başkumandanı)  iktidarını  ebedi  kılsın,  ‐  816  hicri,  Recep
ayının 15'i."

Bu tarih miladi takvimi ile 11 Ekim 1413 yılına rastlar.

Emir  Seed  türbesini  1950'lerin  sonlarında  inceleyen
Ermeni tarihçisi A.Papazyan kitabede Pir Budak Han'ın ismi‐
nin  Karakoyunlu  Hükümdarı  Kara  Yusuf'un  isminden  önce
yazılmasını  ünlü  tarihçi  V.Minorskiye  istinaden  şöyle  anlatı‐
yor,  "Kara  Yusuf  1409  yılında  Tebriz'de  oğlu  Pir  Dalı  tahta
çıkarttıktan sonra kendisi saltanatın vekili olarak kalmıştı. Bu
                                                            
288
 Aile mezarlığı.
NAZİM MUSTAFA 
 
240
nedenle,  Emir  Seed  türbesindeki  kitabede  Emir  Yusufin  adı
Pir  Budağın  adından  sonra  söylenmiş  ve  o,  "Yusuf  noyen",
yani birliklerin başkumandanı olarak gösterilmiştir".
289
Ermeni tarihçisi Akop Papazyan daha sonra şöyle yazı‐
yor, "yerlilerin verdikleri bilgiye göre, Emir Seed’in sülalesine
ait mezardan başka, aynı bölgede daha küçük iki türbe yapıl‐
mış,  sonradan  sökülen  bu  türbenin  taşları  yakın  çevredeki
yapılarda kullanılmıştır". A.Papazyan, Pir Hüseyin Türbesi ile
sökülen  türbelerin  aynı  dönemde  inşa  edildiğini  düşünmek‐
tedir.  Seedli  emirlerinin  aile  mezarlığının  İrevan'a  bu  kadar
yakın  olmasını  A.Papazyan  şöyle  anlatıyor,  Emir  Seed’in  yö‐
netimi  döneminde  İrevan  şehri  Seedlilerin  yaşadıkları  yer
olmuştur.  Türbenin  içerisinin  yer  yüzeyi  seviyesine  kadar
neden toprakla kapatıldığı hala tam olarak açıklanamamıştır.
A. Papazyan türbenin içinin araştırılması sırasında yerin orta‐
sında  gittikçe  genişleyen  ve  yontma  taşla  örülmüş  yeraltı
serdabesi olduğunu tespit etmiştir. Papazyan, bu yeraltı yapı‐
nın batı duvarında bir kapı yerinin olduğu ve mezar kitabele‐
rinin de burada olduğunu tahmin ediyordu.
290
1961  yılında  Azerbaycan'ın  ilk  kadın  epigrafçı  alimi
Azerbaycan  SSC  Bilimler  Akademisi  Tarih  Enstitüsü  üyesi
Meşedihanım  Nimet  de  Ermenistan  SSC  Bilimler  Akademisi
Arkeoloji Enstitüsü çalışanları ile birlikte Emir Seed türbesini
araştırmıştır.  Yerli  halkın  verdiyi  bilgiye  göre,  aynı  köyde
ortaçağdan  kalma  çok  büyük  bir  mezarlık  ve  iki  türbe  daha
bulunmuştur.  Fakat  M.  Nimet  aynı  mezarlıkta  Pir  Hüseyin
                                                            
289
 А.Папазян,  Арабская  надпись  на  гробнице  туркменских  Эмиров  в
селе  Аргаванд.  Ближний  и  средний  Восток  сб.  статей  памяти
Б.И.Заходера, Москва, 1961, стр. 74‐75.
290
 İbid.

---