İREVAN ŞEHRİ
241
türbesi dışında başka mezar taşı anıtına rastlamadıklarını
yazıyor.
291
Meşedihanım Nimet, Emir Seed
türbesini bu bölgenin
tarihi hakkında bilgi veren tek tarihi anıt ve sanat eseri olarak
tanımlıyor.
Yerel halkın verdikleri bilgiye göre, türbenin kubbesi
inşa edilirken onun en üst kısmında altın konulduğu söylenti‐
si yayılmıştır. Hatta şöyle bir deyimde kullanılıyordu: "Deler‐
sen kafatasını, bulursun altın yuvasını". Yüzyıllar boyunca bu
söylenti nesillerden nesillere iletilmişti. XX. yüzyılın ortala‐
rında altını bulmak için Ermeniler vinç getirerek onun kubbe‐
sini delmişlerdir. Oradan altın bulduklarını kimse görmemiş.
Ancak türbenin kubbesinin delik olduğunu birçok kişi gör‐
müştür. Ermenistan hükümeti kendi sınırları içinde olan
Azerbaycan tarihi eserlerini ve yapılarını Fars, Moğol, Türk‐
men (Türkmenistan) eserleri ve yapıları olarak dünyaya ta‐
nıtma çabası içindedirler. Amaç bu toprakların
Azerbaycan
Türklerine ait olmadığını kanıtlamaktır.
Ermenistan`da değiştirilen Türk isimleri
Bölgenin Rusya Çarlığı yönetiminde olduğu 1827‐1918
yılları arasında şimdiki Ermenistan topraklarında sadece üç
Azerbaycan yerleşim biriminin ismi değiştirilmişti. Rusya
işgalinden sonra İrevan şehrinin ismi Erivan olarak değişti‐
rilmiştir. Rus Çarı I. Nikolay’ın 1837 yılında Gümrü’ye gelme‐
sinden sonra şehrin adı değiştirilerek çarın karısı Aleksandra
Feodorovna’nın şerefine Aleksandropol olmuştur. 1828‐1829
yılları Rus‐Türk savaşından sonra Ermeniler toplu şekilde
291
Мешадиханум Неймат,
Корпус эпиграфических памятников
Азербайджана. Том ІІІ. Арабо‐персо‐тюркоязычные надписи
Нахчыванской Автономной Республики (XII ‐ начала XX века) (с
иллюстр.). Баку, XXI ‐ Yeni Nəşrlər Evi, 2001, с. 39.
NAZİM MUSTAFA
242
Türkiye'nin Bayezid Paşalığı üzerinden getirilerek Göyce Gö‐
lü'nün çevresinde yerleştirilmiştir. 1850 yılında Erivan
Guberniyası oluşturulan zaman Kever yerleşim bölgesinin
ismi Novo‐Bayazet olarak değiştirilmiş ve aynı adlı kazanın
merkezine dönüşmüştür. Bu üç yerleşim
biriminin isimleri
hariç, Çarlık Rusyası döneminde hazırlanan haritalarda ve
istatistiksel verilerde yerleşim birimlerinin Türk adları ve
diğer yer adları olduğu gibi korunmuştur.
Ermenistan'da Türk toponimlerinin toplu şekilde Er‐
menileştirmesine Taşnak hükümeti zamanında başlanmıştır.
1919 yılının Aralık ayında Ermenistan hükümetinin kararı ile
İçişleri Bakanlığı bünyesinde köylerin, kentlerin, nehirlerin ve
dağların isimlerinin değiştirilmesi için özel komisyon oluştu‐
rulmuştu.
292
1920 yılında Ermenistan'da Sovyet hakimiyeti kurul‐
duktan sonra da Türk kökenli toponimlerin Ermenileştirilme‐
si süreci devam ettirilmiştir. 30 Ağustos 1921.tarihinde Sov‐
yet Ermenistanı Halk Komiserleri Konseyi (Bakanlar Kurulu)
kararı ile İrevan şehrinde büyük çoğunluğu Türkçe olan 32
sokağın ismi değiştirilmiştir.
293
1936`da ise 1828`den itibaren
Erivan olan İrevan şehrinin adı
yeniden değiştirilerek
Yerevan olmuştur.
1935 yılına kadar Ermenistan'da 200'e yakın yerleşim
biriminin ismi değiştirilmiştir. 1935 yılından itibaren ise yer‐
leşim birimlerinin adlarının değiştirilmesi Ermenistan SSC
Yüksek Sovyeti Yönetim Kurulu`nun aldığı kararlar temelinde
gerçekleştirilmiştir.
Sovyet döneminde Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti Yö‐
netim Kurulu kararları doğrultusunda 1935, 1938, 1939,
292
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, fond 897, siyahı 1, iş 105;
«Slovo» gazetesi, (Tiflis), 30 dekabr 1919‐cu il, № 113.
293
Тадевос Акопян, a.g.e., c. 471.
İREVAN ŞEHRİ
243
1940, 1946, 1947, 1948, 1949, 1950, 1957, 1962, 1968, 1969,
1977, 1978, 1980 yıllarında ad değiştirme
işlemleri devam
etmiştir. 1988 yılının Ağustos ayına kadar şimdiki Ermenis‐
tan topraklarında 521 yerleşim biriminin ismi Ermenileşti‐
rilmiştir.
Ermenistan'da Türk kökenli toponimlerin değiştirilme‐
si süreci birkaç Azerbaycan Türk köyünün birleştirilerek Er‐
menileştirilmesi şeklinde devam etmiştir. Örneğin, Ermenis‐
tan SSC Yüksek Sovyeti Yönetim Kurulu 5 Şubat 1978 tarihli
kararı ile Aşağı Kilise (Kukark), Ağtala (Kamo (Kever)),
Rehimabad (Masis (Zengibasar)), Kamışlı (Vardenis
(Basarkeçer)) köylerinin isimleri yerleşim birimleri listesin‐
den çıkarılmıştır.
Genellikle, 1918‐1987 yıllarında şimdiki Ermenistan
topraklarında 254 Azerbaycanlı yerleşim birimi farklı şekil‐
lerde (nüfusun soykırıma maruz kalmasıyla, sınır dışı edil‐
mekle vb.) yok edilmiştir. Bu köylerin büyük çoğunluğu Er‐
menistan'da Azerbaycanlılara karşı 1918‐1920 yılları soykı‐
rımı ve 1948‐1953 yılları sürgününden sonra harabe olarak
kalmıştır.
Azerbaycan Türklerinin tarihi‐etnik topraklarındaki iz‐
lerini silmek amacını taşıyan toponimlerin değiştirilmesi aşa‐
ğıdaki şekilde gerçekleşmiştir:
1. Öncelikle Türklerin soy kökü,
onun tarihi geçmişi ile
bağlı yerleşim bölgelerinin adlarının (etnonimler) değiştiril‐
mesine özellikle dikkat edilmiştir. Örneğin, Aşağı Türkmenli ‐
Lusagyuğ (Eçmiedzin), Gorçulu‐Mrgaşad, Serdarabad‐
Hoktember (Hoktemberyan (Serdarabad)), Bayandur‐
Vağadur (Gorus), Şirvancıg ‐Lernakert (Artik) vb.
2. Birçok yerleşim bölgesinin isimleri Ermeniceye harfi
harfine tercüme edilmiştir. Örneğin, Armudlu‐Tandzut
(Hoktemberyan (Serdarabad)), Daşgala‐Karaberd (Ani
NAZİM MUSTAFA
244
(Ağin)),
Darekend‐Dzoragyuğ
(Kukark),
Dereçiçek‐
Tsahkadzor (Hrazdan (Ahta)), Göl ‐ Liçk (Martuni (Aşağı Ka‐
ranlık)), Güllübulag ‐ Vardahpuyr (Kukasyan (Kızılkoç)) vb.
3. Bazı yerleşim yerlerinin adları “beynelmilelcilik” adı
altında değiştirilmiştir. Örneğin, Karakışlak ‐ Dostluk (Masis
(Zengibasar)), Sultanabad‐Şurabad (Amasiya (Ağbaba)),
Cücekend ‐ Kızılşafak (Kalinino), Aşağı Necili ‐ Sayat‐Nova
(Masis (Zengibasar)), Çanahçı ‐ Sovetakert (Ararat (Vedi) )
vb. Bu süreç bazı Ermeni yerleşim yerlerinin isimlerinin mo‐
dernleştirilmesi süreci ile birlikte yapılmıştır.
4. Yerleşim yerlerinin isimlerinin bir kısmı ise küçük
değişiklikle, Ermenileştirilmiştir. Örneğin, Derabbas ‐
Darbas
(Sisyan), Deliler ‐ Dalar (Artaşat (Gemerli)), Eleyez ‐ Aragats
(Talın), Erevus ‐ Arevis (Sisyan), Gabud ‐ Kapuyt (Ezizbeyov),
Çırpılı ‐ Crapi (Ani (Ağin)) vb.
5. "Ermenistan SSC'nin idari yapısı" hakkında yayınlar‐
da adının önünde "Yukarı", "Aşağı", "Büyük", "Küçük" sözleri
gelen Türk kökenli yerleşim birimlerinin isimlerinde bu söz‐
ler Ermenice ‐ yani sırasıyla "Verin", "Nerkin","Mets","Pokr"
şeklinde yazılması bu isimlerin Ermeni dilinde olduğu izleni‐
mini yaratmayı amaçlamıştır. Bununla değiştirilen isimlerin
Ermeni kökenli olduğu izlenimi vermeye çalışmıştır. Örneğin,
Verin Zağalı ‐ Ahpradzor (Vardenis (Basarkeçer)), Nerkin
Zeyve ‐ Hartaşen (Eçmiedzin), Mets Kepenekçi ‐ Musaelyan
(Ahuryan (Düzkend)), Pokr Şiştepe ‐ Pokr Sepasar (Kukasyan
(Kızılkoç)) vb.
1935 yılına kadar Ermenistan'da Türk yerleşim yerle‐
rinin isimleri Ermenistan SSC Yüksek
Sovyeti Yönetim Kurulu
kararları olmadan, yani hükümetin belirli birimleri tarafından
değiştirilmiştir. ği için okuyuculara sunduğumuz listelerde bu
döneme kadar değiştirilmiş toprak birimlerinin adlarının
karşısındaki alan boş bırakılmıştır. Örneğin, Bebirli ‐
Barsraşen (Ani (Ağin)), Deymedağlı‐Şrvenans (Kafan),